opleiden_en_leren_-_handboek_voor_de_opleider

Back to list

Copyright © Association for Social Development (ASD) 2013 All Rights Reserved. No part of this website may be reproduced or published without the express consent of Association for Social Development (ASD). Please also read http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/

Handboek voor de opleider 1 t/m 5

Original format:

1:

NPI - Instituut voor Organisatie Ontwikkeling O P L E I D E N E N L E R E N Motto: Opleiden i s n i e t “vaten vullen” maar “een vuur ontsteken”. Handboek voor de o p l e i d e r A.A.M. Bekman Valckenboschlaan 8, Postbus 299, 3700 AG Zeist, Telefoon 0 3 4 0 4 - 2 0 0 4 4 , F a x 0 3 4 0 4 - 6973.893 BE/LG INHOUDSOPGAVE H o o f d s t u k 1 VOORWOORD - UITGANGSPUNTEN VOOR HET PROCES VAN b l z . 2 5 OPLEIDEN EN LEREN 1.1 De l e r e n d e a l s u i t g a n g s p u n t v o o r o p - l e i d e n 5 1 . 2 U i t d a g i n g e n a a n d e o p l e i d e r 7 1.3 Waar toe l e i d e n w e mensen o p ? 11 1 . 4 B e l e i d e n m o d e l v a n o p l e i d e n e n l e r e n 13 H o o f d s t u k 2 - HET MENSBEELD ALS LEIDBEELD VOOR DE 15 OPLEIDER 2.1 De mens g e k a r a k t e r i s e e r d 15 2 . 2 Samenhang v a n b i n n e n - e n b u i t e n w e r e l d 16 2 . 3 De mens i n o n t w i k k e l i n g 19 H o o f d s t u k 3 - EEN OPLEIDINGSMODEL ALS BEWUSTZIJNS- 17 MODEL 3.1 De c e n t r a l e i d e e v a n o p l e i d e n e n l e r e n 22 3 . 2 Het m o d e l v a n o p l e i d e n e n l e r e n 23 3 . 3 O p l e i d e n e n o r g a n i s a t i e - o n t w i k k e l i n g 38 H o o f d s t u k 4 - PRAKTISCHE RICHTLIJNEN VOOR HET WERK 41 VAN DE OPLEIDER 4.1 O r g a n i s a t i e - i n r i c h t i n g e n v e r m o g e n s 41 4 . 2 O n d e r z o e k i n d e w e r k s i t u a t i e 47 4 . 3 Ontwerpen, p l a n n e n , p r o g r a m m e r e n 54 4 . 4 De l e e r s i t u a t i e 60 4 . 5 To e t s e n 67 4 . 6 E v a l u e r e n 68 H o o f d s t u k 5 - MENS EN ORGANISATIE 70 5.1 Regelen o f h a n d e l e n 70 5 . 2 Werken e n o v e r l e g g e n 74 5 . 3 O p l e i d e n e n o r g a n i s a t i e a l s f u n c t i e 81 O P L E I D E N E N L E R E N VOORWOORD 2. V i j f t i e n j a a r g e l e d e n w e r d i k v o o r h e t e e r s t a l s o p l e i d e r g e - c o n f r o n t e e r d m e t o p l e i d i n g s v r a g e n . I k h a d n e t m i j n o p l e i d i n g a l s b e d r i j f s s o c i o l o o g / b e d r i j f s k u n d i g e v o l t o o i d . B i j n a u i t - s l u i t e n d h a d i k t o t d a n t o e d e p o s i t i e v a n l e r e n d e e r v a r e n t e g e n o v e r o p l e i d e r s . I k w a s m i j t o e n a l s t e r k b e w u s t v a n d e g r o t e a f s t a n d d i e t u s s e n o p l e i d e r e n l e r e n d e b e s t a a t . A l s k i n d e n j o n g e m a n a c c e p t e e r j e d e z e a f s t a n d , h o e w e l i k d e t e - g e n s t e l l i n g t u s s e n d e m a c h t i g e o p l e i d e r e n d e a f h a n k e l i j k e l e e r l i n g v a a k a l s p i j n l i j k e r v o e r . I k a l s l e e r l i n g m o e s t a l l e a c t i v i t e i t o p b r e n g e n , m i j j a r e n l a n g m e t a l l e r l e i l e e r s t o f u i t e e n z e t t e n . D e o p l e i d e r w a s g e a r r i v e e r d , h i j s p r a k v a n u i t v e r w o r v e n k e n n i s e n e r v a r i n g , h i j l e e k h e t g e m a k k e l i j k s t e d e e l v a n d e s a m e n w e r k i n g t e d r a g e n . De e e r s t e c o n f r o n t a t i e a l s o p l e i d e r m e t o p l e i d i n g s v r a g e n v a n anderen v o n d i n m i l i t a i r e d i e n s t p l a a t s . A l s t o e g e v o e g d s t a f - l i d b i j d e C e n t r a l e O p l e i d i n g s d i e n s t v a n d e K o n i n k l i j k e L a n d - macht m o e s t i k s a m e n m e t e n k e l e c o l l e g a ' s p r o b e r e n o p l e i d e r s en o p l e i d i n g s s t o f d i d a c t i s c h o p é é n n o e m e r t e k r i j g e n . D e K . L . t e l d e m e e r d a n 3 0 s c h o l e n w a a r i d e n t i e k e v a k k e n o p v e r - s c h i l l e n d e w i j z e n e n i n e e n v e r s c h i l l e n d t i j d b e s l a g w e r d e n g e g e v e n . O p g r o n d v a n t a a k a n a l y s e s b i j d e p a r a t e t r o e p e n moest a c h t e r h a a l d w o r d e n w a t d e m e e s t e f fi c i ë n t e e n n o o d z a k e - l i j k e o p l e i d i n g s m e t h o d i e k k o n z i j n . We s t o e i d e n m e t g e p r o g r a m m e e r d e i n s t r u c t i e s , s c h r i f t e l i j k l e - r e n , c o m p u t e r g e s t u u r d e l e s p r o g r a m m a ' s . M e t b e h u l p v a n n e t - w e r k p l a n n i n g w e r d e e n K . L . o m t u r n p r o g r a m m a o n t w o r p e n w a a r i n i n s t r u c t e u r s i n h o u d e l i j k e e n d i d a c t i s c h e b i j s c h o l i n g z o u d e n k r i j g e n . Het w a s e e n v o l l e d i g v a n u i t d e o p l e i d e r g e d a c h t e a a n p a k w a a r - b i j d e l e e r l i n g o p t w e e m o m e n t e n i n b e e l d k w a m : a l s b e g i n - n i v e a u e n a l s e i n d n i v e a u . Twee p a r a d i g m a ' s b e m o e i l i j k t e n d e z e g e o r g a n i s e e r d e , g e s t u u r d e aanpak i n z i j n v e r w e r k e l i j k i n g : de o p l e i d e r / i n s t r u c t e u r e n de d i e n s t p l i c h t i g s o l d a a t . J u i s t i n d i e t i j d o n t w i k k e l d e z i c h o n d e r d i e n s t p l i c h t i g e n meer b e w u s t z i j n o m t r e n t h u n r e c h t e n e n p l i c h t e n . D e o p l e i - d e r / - i n s t r u c t e u r s h a d d e n b i n n e n d e g e g e v e n k a d e r s e e n e i g e n s t i j l v a n i n s t r u c t i e o n t w i k k e l d d i e e v e n z o v e l e v a r i a t i e s v a n “ M a j o o r K e e s ” z i j n a a n p a k i n h i e l d . I e d e r e v e r a n d e r i n g m o e s t v e r o v e r d w o r d e n , m a n n e t j e v o o r m a n - n e t j e . 3. Na d e d i e n s t t i j d w e r k t e i k 4 j a a r b i j d e N e d e r l a n d s e A a r d o l i e M a a t s c h a p p i j a l s o p l e i d e r / o r g a n i s a t i e - o n t w i k k e l a a r e n 3 j a a r b i j S h e l l C u r a ç a o a l s p e r s o n e e l s f u n c t i o n a r i s e n o p l e i d i n g s - c o ö r d i n a t o r . Gedurende d e z e 7 j a a r v e r a n d e r d e h e t v r a a g s t u k v a n o p l e i d e n en l e r e n z i c h v o o r m i j v a n e e n i n s t r u c t i e p r o b l e e m n a a r e e n l e e r p r o b l e e m . A l l e n g s w e r d h e t v r i j d u i d e l i j k , d a t n i e t a l - l e e n d e l e e r l i n g z i c h m o e s t i n t e g r e r e n i n d e w e r e l d v a n d e o p l e i d e r , m a a r d a t d e o p l e i d e r z i c h o o k m o e s t i n t e g r e r e n i n de w e r e l d v a n d e l e e r l i n g . Het g a a t o m e e n p r o c e s v a n s a m e n w e r k e n , w a a r b i j o p s u b t i e l e w i j z e b e i d e r b i n n e n w e r e l d e n b u i t e n w e r e l d m e t e l k a a r i n v e r - band g e b r a c h t w o r d e n . D e o p l e i d e r w o r d t u i t g e n o d i g d z i j n h o u - v a s t i n h e t v a k e n d e v a k k e n n i s l o s t e l a t e n e n z i c h b e z i g t e houden m e t h e t w a a r n e m e n e n o n d e r s t e u n e n v a n d e l e r e n d e i n z i j n l e e r p r o c e s . De l e r e n d e w o r d t u i t g e n o d i g d z i j n v e r w o r v e n k e n n i s e n z e k e r - heden l o s t e l a t e n e n z i c h o n d e r z o e k e n d t e b e g e v e n i n d e w e r e l d d i e d e o p l e i d e r r e p r e s e n t e e r t . D e l e r e n d e m o e t l e v e n en w e r k e n m e t v r a g e n , d e o p l e i d e r m o e t l e v e n e n w e r k e n m e t m o g e l i j k h e d e n b i j d e l e r e n d e . I n d e z e 7 j a a r v e r l e g d e z i c h h e t a c c e n t v a n c u r s u s g e r i c h t o p - l e i d e n n a a r l e r e n i n d e w e r k s i t u a t i e . I k b e g o n m e t h e t g e v e n van c u r s u s s e n s o c i a l e v a a r d i g h e i d e n l e i d i n g g e v e n , v e r v o l - gens h i e l d i k m i j b e z i g m e t h e t m a k e n v a n o n t w i k k e l i n g s p l a n - nen v o o r mensen e n o r g a n i s a t i e - o n d e r d e l e n , d a a r n a o n t w i k k e l d e i k l e e r p r o j e c t e n i n d e w e r k s i t u a t i e . U i t e i n d e l i j k r i c h t t e h e t werk z i c h o p h e t o n t d e k k e n i n d e w e r k s i t u a t i e v a n d e a a n k n o - p i n g s p u n t e n v o o r l e r e n , h e t i n r i c h t e n v a n h e t l e e r p r o c e s i n de w e r k s i t u a t i e . I n m i j n o n t m o e t i n g e n m e t v e l e o p l e i d e r s i n N e d e r l a n d e n d a a r - b u i t e n v i e l h e t m i j s t e e d s s t e r k e r o p h o e r o t s v a s t h e t v e r - t r o u w e n b i j h e n w a s i n d e e i g e n a a n p a k , m a a r o o k h o e w e i n i g b e w u s t z i j n e r w a s v o o r h e t a c h t e r l i g g e n d e m e n s - e n m a a t s c h a p - p i j b e e l d v a n w a a r u i t z i j w e r k t e n . Er w a s n a u w e l i j k s w a a r n e m i n g s m a t e r i a a l v o o r h a n d e n o m t r e n t h e t l e e r p r o c e s b i j d e l e r e n d e . E r w a s v e e l o n d e r w i j s k u n d e m a a r w e i n i g m e n s k u n d e . S l e c h t s d e o n t w i k k e l i n g s p s y c h o l o g i e c o n - f r o n t e e r d e d e o p l e i d e r m e t o n d e r l i g g e n d e e n v a a k o n b e w u s t e p r o c e s s e n b i j l e r e n d e n . I k e r v a a r i n h e t w e r k h o e m o e i l i j k h e t i s d e w e d e r z i j d s e i n - t e g r a t i e v a n o p l e i d e r e n l e r e n d e i n e l k a a r s w e r e l d t e b e w e r k - s t e l l i g e n . E c h t e r , d e s n e l w i j z i g e n d e e c o n o m i s c h e e n s o c i a l e omstandigheden d w i n g e n n u o o k o p l e i d e r s z i c h m e t d i t v r a a g - s t u k b e z i g t e h o u d e n . O v e r a l w a r d e n k a d e r s d o o r b r o k e n . Z e k e r h e d e n , e c o n o m i s c h , s o c i a a l , c u l t u r e e l , v e r d w i j n e n . B e - roepen v e r l i e z e n v e e l v a n d e v a n z e l f s p r e k e n d e u i t g a n g s p u n t e n en o n d e r l i g g e n d e waarden waarop z e gebaseerd z i j n . Het i s n i e t m e e r v o l d o e n d e d . m . v . l e e r p r o c e s s e n t e w e r k e n a a n de m o t i v a t i e v a n mensen b i n n e n g e g e v e n k a d e r s , h e t i s n u z a a k met m e n s e n g e m o t i v e e r d t e w e r k e n a a n h e t l e r e n omvormen v a n de k a d e r s w a a r i n z e w e r k e n z o a l s z e d a a r o . a . z i j n : h u n d o e - l e n , b e l e i d , s t r u c t u r e n , s t r a t e g i e ë n e n m i d d e l e n . Ook o p l e i d e r s m o e t e n h u n e i g e n k a d e r s d o o r b r e k e n , z e m o e t e n komen t o t n i e u w e u i t g a n g s p u n t e n v o o r h u n h a n d e l e n . L e i d r a a d v o o r d e l e z e r 4. I n d e c o n f r o n t a t i e m e t d e s t o f k a n d e l e z e r z i j n e i g e n o p v a t - t i n g e n e n u i t g a n g s p u n t e n o n t m o e t e n , b e w u s t m a k e n . D i t k a n l e i d e n t o t n a u w k e u r i g e waarneming i n d e e i g e n p r a k t i j k e n t o t een z i c h t o p m o g e l i j k e i n g a n g e n om h e t e i g e n h a n d e l e n c l i ë n t - g e r i c h t t e l a t e n z i j n . Al l e z e n d k a n e r i n d e l e z e r e e n b e e l d o p g e r o e p e n w o r d e n v a n g r o o t s c h a l i g e s a m e n h a n g e n , v e r s t r e k k e n d e p e r s p e c t i e v e n , l a n g - d u r i g e s p a n n i n g s b o g e n , e n z . Men d i e n e z i c h t e b e d e n k e n , d a t i e d e r e h a n d e l i n g k l e i n s c h a - l i g , c o n c r e e t e n u n i e k v a n k a r a k t e r i s . J e k u n t m o e i l i j k t a l - l o z e z a k e n t e g e l i j k e r t i j d d o e n . I n i e d e r e s i t u a t i e z i t t e n v e - l e v a n d e h i e r g e p r e s e n t e e r d e g e z i c h t s p u n t e n . H e t l e e r p r o c e s v o o r d e o p l e i d e r b e s t a a t e r u i t d e z e g e z i c h t s p u n t e n i n i e d e r e s i t u a t i e t e g a a n w a a r n e m e n , e e r s t t e r u g b l i k k e n d , l a t e r g e d u - rende h e t h a n d e l e n i n d e s i t u a t i e z e l f . D e o p l e i d e r m o e t k o - men t o t “ h e t g o e d e s p e c i fi e k e d o e n ” , w a a r b i j h e t g o e d e z i c h t - b a a r w o r d t i n d e e f f e c t e n v a n h e t h a n d e l e n v a n d e l e r e n d e . D i t v r a a g t v e e l o e f e n i n g . De p r a k t i j k i s e e n g e ï n t e g r e e r d g e h e e l . Wanneer é é n g e z i c h t s - p u n t , d o o r d e o p l e i d e r d o o r w e r k t e n d o o r l e e f d , i n h e t h a n d e - l e n waargemaakt k a n w o r d e n , d a n bewegen a n d e r e g e z i c h t s p u n t e n i n d e s i t u a t i e v a n u i t e e n z e l f d e g e z i n n i n g m e e . H e t i s daarom z i n v o l l e r a a n é é n g e z i c h t s p u n t t e w e r k e n e n daarmee z i j n i n - gang i n d e w e r e l d v a n d e l e r e n d e t e b e w e r k s t e l l i g e n , d a n a l l e g e z i c h t s p u n t e n t e k e n n e n m a a r z e n i e t t e i n t e g r e r e n i n h e t eigen h a n d e l e n . 1. UITGANGSPUNTEN VOOR HET PROCES VAN OPLEIDEN EN LEREN 5. 1.1 D e l e r e n d e a l s uitgangspunt v o o r o p l e i d e n Het o p l e i d e n v a n m e n s e n h e e f t z i c h o n t w i k k e l d t o t e e n v a k . D e a a n d a c h t r i c h t t e z i c h v o o r a l e e r s t o p h e t o p - l e i d e n v a n j e u g d i g e n . D e p e d a g o g i e i s e e n v o l w a a r d i g e wetenschap g e w o r d e n . O p l e i d e r s h e b b e n u i t d e z e w e t e n - schap g e p u t e n d a a r d o o r e e n z e k e r e e e n z i j d i g h e i d g e - k r e g e n , n l . z i j g a a n u i t v a n e e n w e t e n d e o p l e i d e r e n een o n w e t e n d e l e e r l i n g . B i j h e t o p l e i d e n v a n j e u g d i g e n i s d i t o o k h e t g e v a l . Z i j z i j n n o g o n e r v a r e n e n r e a g e r e n o p w a t o p h e n a f - komt. H e t i s v a n z e l f s p r e k e n d d a t z i j m o e t e n l e r e n o m d a t ze d e w e r e l d om z i c h h e e n n i e t k e n n e n . De v o l w a s s e n e i s g e v o r m d . Z o w e l o p z i j n k a r a k t e r a l s o o k op z i j n v e r m o g e n s h e b b e n a f k o m s t e n o p v o e d i n g e e n d i e p s t e m p e l g e d r u k t . D e v o l w a s s e n e d r a a g t v e r a n t w o o r d e l i j k - h e i d v o o r h e t e i g e n l e e r p r o c e s . W a t v a n b u i t e n o p h e m i n w e r k t o n t m o e t e e n g e v o r m d e g o , d a t z i c h m e e r o f m i n - der k r i t i s c h v e r h o u d t t o t d e o p h e m / h a a r i n w e r k e n d e k r a c h t e n . Het l e e r - e n v e r a n d e r i n g s p r o c e s v e r l o o p t b i j d e v o l w a s - sene v e e l t r a g e r e n m o e i z a m e r d a n b i j h e t k i n d d o o r d e r e l a t i e v e a f g e s l o t e n h e i d e n g e v o r m d h e i d v a n d e v o l w a s - sene. Toch w o r d t v e e l v o l w a s s e n e n o p l e i d i n g i n g e r i c h t o p e e n w i j z e d i e g e l i j k t o p k i n d e r o n d e r w i j s . E r w o r d t u i t g e - gaan v a n e e n r e l a t i e o p l e i d e r - l e r e n d e z o a l s d i e z i c h i n de s c h o o l k l a s v o o r d o e t . E r w o r d t u i t g e g a a n v a n e e n l e e r s o u p l e s s e b i j d e l e r e n d e v o l w a s s e n e z o a l s d i e z i c h b i j k i n d e r e n m a n i f e s t e e r t . B i j v e e l b e d r i j f s o p l e i d i n g e n b e v i n d e n d e l e r e n d e n z i c h i n l e e r s i t u a t i e s d i e v o l l e d i g b e h e e r s t w o r d e n d o o r d e o p l e i d e r e n d o o r d e d o o r h e m a a n g e b r a c h t e s t r u c t u u r . I s h e t t e r e c h t d a t b i j k i n d e r - o n d e r w i j s d e v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d v o l l e d i g b i j d e o p - l e i d e r , o p v o e d e r l i g t , b i j v o l w a s s e n e n - e d u c a t i e l i g t d i e v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d v o o r a l b i j d e l e r e n d e z e l f . Het i s d e l e r e n d e z e l f d i e h e t l e e r p r o c e s m o e t s t u r e n en d i e u i t e i g e n i k - k r a c h t d e l e e r s t o f m o e t v e r w e r v e n . D i t b e t e k e n t , d a t w a n n e e r e r g e s p r o k e n w o r d t o v e r v o l - wassenen-educatie a l l e s u i t e i n d e l i j k g e r e l a t e e r d m o e t warden a a n d e l e r e n d e z e l f . Wanneer w i j i n e e r s t e i n s t a n t i e u i t g a a n v a n d e l e r e n d e z e l f e n h e t z i c h i n h e m v o l t r e k k e n d e l e e r p r o c e s , d a n v r a a g t d i t v a n d e o p l e i d e r e e n u i t e r s t g e d i s c i p l i n e e r d e 6. aanpak w a a r b i j a l l e s w a t h i j d o e t i n e e n j u i s t e v e r h o u - d i n g m o e t s t a a n t o t d e r e l e v a n t e l e e r s t a p p e n v a n d e l e - r e n d e . D e o p l e i d e r m o e t o m d i t w a a r t e k u n n e n m a k e n e n e r z i j d s v o o r t d u r e n d h e t l e e r p r o c e s b i j d e l e r e n d e waarnemen e n z i j n h a n d e l e n d a a r o p a f s t e m m e n , a n d e r z i j d s de n o o d z a k e l i j k e v o o r w a a r d e n k u n n e n s c h e p p e n d i e h e t d e l e r e n d e m o g e l i j k m a a k t z i j n l e e r p r o c e s t e d o o r l o p e n . D a a r d o o r i s h e t o p l e i d i n g s v a k o o k e e n s p a n n e n d v a k ; d e o p l e i d e r i s v o o r t d u r e n d b e z i g d e c o n d i t i e s d i e h i j s c h e p t ( b . v . i n d e v o r m v a n b e h o e f t e - o n d e r z o e k , o p l e i - d i n g s p l a n e n - p r o g r a m m a , i n s t r u c t i e e n h u l p ) a a n t e passen a a n d e l e e r s t a p p e n d i e d e l e r e n d e n e e m t e n g a a t nemen w a a r b i j h i j v o o r t d u r e n d h e t “ t e s n e l , t e v e e l , t e m o e i l i j k ” v a n z i j n c o n d i t i e s m o e t waarnemen om t e komen t o t b i j s t e l l i n g . I n h e t n a v o l g e n d e i s g e p o o g d e e n v i s i e t e b e s c h r i j v e n op h e t o p l e i d i n g s v a k w a a r b i j a l s u i t g a n g s p u n t h e t l e e r - proces v a n d e l e r e n d e i n z i j n w e r k s i t u a t i e i s g e k o z e n . Dat b e t e k e n t d a t h e t o p l e i d i n g s g e b e u r e n e e n g e ï n t e - greerd o n d e r d e e l m o e t v o r m e n v a n h e t f u n c t i o n e r e n v a n de l e r e n d e i n z i j n w e r k s i t u a t i e . Het v r a a g t v a n d e o p l e i d e r d a t h i j z i j n v a k o n d e r g e - s c h i k t m a a k t a a n h e t l e e r p r o c e s b i j d e c l i ë n t ; d e o p - l e i d e r m o e t c l i ë n t - g e r i c h t w e r k e n . D e c e n t r a l e v r a a g - s t e l l i n g v o o r d e o p l e i d e r l u i d t d a n a l s v o l g t : “ w a t kan/moet i k d o e n o p d a t d e c a p a c i t e i t e n v a n m i j n c l i ë n t , d i e n u e e n t e k o r t i n z i j n f u n c t i o n e r e n e r v a a r t e n d a a r - aan w i l w e r k e n , b e a n t w o o r d e n a a n d e o p g a v e n d i e h e t werk e n h e t samenwerken a a n h e m / h a a r s t e l l e n ? ” . De o p l e i d e r i s e r o p g e r i c h t b i j m e n s e n v e r m o g e n s t o t o n t w i k k e l i n g t e b r e n g e n d i e h e n k u n n e n h e l p e n a n t w o o r - den t e v i n d e n o p d e u i t d a g i n g e n , d i e d e v e r a n d e r e n d e s i t u a t i e w a a r i n z i j v e r k e r e n s t e l l e n . De o p l e i d i n g s f u n c t i e d i e v o o r h e e n v o o r a l w e r d u i t g e o e - fend b i n n e n d e d o o r d e o p l e i d e r g e k o z e n g r e n z e n v a n h e t o p l e i d i n g s l o k a a l e n h e t o p l e i d i n g s v a k , w o r d t u i t g e d a a g d z i c h t e b e g e v e n i n d e s i t u a t i e e n h e t p r o c e s w a a r i n d e l e r e n d e v e r k e e r t . De o p l e i d i n g s f u n c t i e i s d a a r b i j o n d e r h e v i g a a n o n t w i k - k e l i n g e n d i e o o k d e p e r s o n e e l s - e n o r g a n i s a t i e - o n t w i k - k e l i n g s f u n c t i e b e ï n v l o e d e n . A l l e d r i e w a r d e n z i j u i t g e - daagd h u n b i j d r a g e i n d e w e r k s i t u a t i e v a n h u n c l i ë n t e n waar t e m a k e n . De o p l e i d i n g s f u n c t i e r i c h t z i c h d a a r b i j v o o r a l o p h e t l e e r g e b e u r e n i n d e w e r k s i t u a t i e . Wanneer m e n s e n w e r k v e r r i c h t e n w o r d e n z i j g e c o n f r o n - t e e r d m e t d e d r i e f u n c t i e s v a n a r b e i d . Deze d r i e f u n c t i e s z i j n d e v o l g e n d e : • d e m e n s m a a k t e e n p r o d u k t d o o r d e a r b e i d ; • d e m e n s o n t w i k k e l t v e r m o g e n s a a n d e a r b e i d ; • d e m e n s w e r k t m e t a n d e r e n samen i n d e a r b e i d . 7. I n i e d e r e w e r k h a n d e l i n g w o r d e n d e z e d r i e f u n c t i e s v e r - v u l d . Va n g r o t e b e t e k e n i s v o o r h e t l e r e n i s d a n o o k d e aard v a n h e t w e r k d a t g e d a a n m o e t w o r d e n e n d e o p g a - ven d i e d a a r i n a a n d e m e n s g e s t e l d w o r d e n . I s h e t w e r k e r g e e n z i j d i g , b i j v o o r b e e l d l o p e n d e b a n d - w e r k , d a n k a n d e f u n c t i e v a n o p l e i d i n g e n z i j n , d i e a c - t i v i t e i t e n m e t m e n s e n t e o n d e r n e m e n d i e d e e e n z i j d i g h e - den v a n h e t w e r k c o m p e n s e r e n . O p l e i d i n g h e e f t d a n e e n h y g i ë n i s c h e f u n c t i e , n l . d e e e n z i j d i g e o n t w i k k e l i n g v a n mensen m e t h u l p v a n a n d e r s o o r t i g e l e e r a c t i v i t e i t e n u i t t e w i s s e n . I s h e t w e r k d a a r e n t e g e n e r g v e e l z i j d i g d a n kan o p l e i d i n g h e t o e f e n p r o c e s , w a a r i n d e n o o d z a k e l i j k e vermogens o n t w i k k e l d m o e t e n w o r d e n , i n r i c h t e n e n o n d e r - s t e u n e n . Ook h e e f t o p l e i d i n g e e n b e l a n g r i j k e b i j d r a g e t e l e v e r e n i n h e t o e f e n e n v a n s a m e n w e r k i n g s v e r m o g e n s . De v e r d o o r g e v o e r d e a r b e i d s v e r d e l i n g h e e f t g e l e i d t o t vaak m a r g i n a l e s a m e n w e r k i n g s e i s e n d i e a a n m e n s e n g e - s t e l d w o r d e n . Z e b e h o e v e n n i e t v e r d e r t e k i j k e n d a n h u n d i r e c t e b u u r m a n . O p l e i d i n g k a n h e l p e n i n d e w e r k s i t u a - t i e h e t s a m e n s p e l t u s e n m e n s e n w e e r t e o n d e r b o u w e n b . v . i n d e v o r m v a n w e r k o v e r l e g d a t i n g e r i c h t i s om s a - men v a n d e w e r k e r v a r i n g e n t e l e r e n e n h e t w e r k t e g a a n z i e n i n h e t g r o t e r e v e r b a n d w a a r i n h e t s t a a t . 1 . 2 U i t d a g i n g e n a a n d e o p l e i d e r Wat z i j n d e u i t d a g i n g e n d i e d e o p l e i d e r o n t m o e t a l s h i j een o p d e l e r e n d e g e r i c h t e o p l e i d i n g s f u n c t i e w i l v e r - v u l l e n ? 1 . 2 . 1 D e o p l e i d e r m o e t t o e g a n g h e b b e n t o t d e w e r k s i t u a t i e van mensen Er l i g t n u v a a k e e n m o e i l i j k t e o v e r b r u g g e n d r e m p e l voor d e o p l e i d e r , n l . d e i d e e d a t d e o p l e i d e r t h u i s h o o r t i n h e t e i g e n o p l e i d i n g s l o k a a l . W i l d e o p l e i d e r c l i ë n t g e r i c h t k u n n e n w e r k e n d a n z a l h i j z e l f w a a r n e - mingen e n e r v a r i n g e n m o e t e n k u n n e n o p d o e n i n d e w e r k s i - t u a t i e v a n z i j n c l i ë n t e n e n z e k e r z a l h i j z i j n c l i ë n t e n i n h u n w e r k mee m o e t e n k u n n e n m a k e n . N a a r m a t e d e o p l e i - der e r b e t e r i n s l a a g t w a a r t e maken d a t z i j n b i j d r a g e 8. een n o o d z a k e l i j k e i s v o o r h e t f u n c t i o n e r e n v a n m e n s e n i n h u n w e r k s i t u a t i e , z a l h i j m i n d e r b a r r i è r e s o p z i j n weg n a a r d e w e r k s i t u a t i e t e g e n k o m e n . 1 . 2 . 2 D e o p l e i d e r m o e t i n s t a a t z i j n o n d e r z o e k g e s p r e k k e n t e voeren m e t z i j n t o e k o m s t i g e c l i ë n t e n i n d e w e r k s i t u a - t i e U i t d e z e g e s p r e k k e n m o e t e e n v e r t r o u w e n s r e l a t i e k u n n e n o n t s t a a n t u s s e n o p l e i d e r e n l e r e n d e n w a a r b i j h e t d a a d - w e r k e l i j k e t e k o r t i n h e t f u n c t i o n e r e n e n d e w i j z e w a a r - op d a a r a a n g e w e r k t k a n w a r d e n , w o r d t u i t g e s p r o k e n door d e c l i ë n t . H e t i s e s s e n t i e e l d a t d e c l i ë n t k o m t t o t d e v e r w o o r d i n g v a n z i j n t e k o r t . P a s d a n k a n h i j b e - wust e n g e r i c h t a l s l e r e n d e d a a r a a n z e l f g a a n w e r k e n . 1 . 2 . 3 U i t d e w e r k s i t u a t i e v a n d e l e r e n d e m o e t d e o p l e i d e r d e aanknopingspunten e n i n s p i r a t i e h a l e n v o o r d e i n r i c h - t i n g v a n d e l e e r s i t u a t i e v o o r d e l e r e n d e De f u n c t i o n e r i n g s k a r a k t e r i s t i e k e n e n d e o p l e i d i n g s - k a r a k t e r i s t i e k e n m o e t e n i d e n t i e k z i j n . U i t d e z e k a r a k - t e r i s t i e k e n k a n d e o p l e i d e r z i j n o p l e i d i n g s f a c i l i t e i - t e n s y s t e e m o n t w i k k e l e n d . w . z . z i j n h u l p s t r u c t u r e n o n t - werpen d i e d e l e r e n d e i n s t a a t s t e l l e n d e b e n o d i g d e l e e r e r v a r i n g e n o p t e d o e n . 1 . 2 . 4 D e o p l e i d e r m o e t b e r e i d z i j n a l z i j n e r v a r i n g e n t e e v a - l u e r e n e n d a a r u i t l e r i n g t e t r e k k e n I n d i e n d e o p l e i d e r n i e t z e l f e e n l e e r h o u d i n g k a n a a n - nemen d a n i s h e t z e e r o n w a a r s c h i j n l i j k d a t d e l e r e n d e z i j n i n s p i r a t i e a a n d e o p l e i d e r k a n o n t w i k k e l e n . D i t h e l p t h e m t e v o o r k o m e n z i j n h a n d e l e n t e l a t e n b e p a l e n door o u d e v o o r b e e l d e n e n h e l p t h e m z i j n h a n d e l e n a f t e stemmen o p d e l e r e n d e e n z i j n l e e r p r o c e s . 1 . 2 . 5 D e o p l e i d e r i s z e l f h e t b e l a n g r i j k s t e o p l e i d i n g s i n s t r u - ment I n d i e n h e t i n h e t l e e r p r o c e s g a a t o m h e t v e r w e r v e n v a n algemene v e r m o g e n s , d a n z a l d e o p l e i d i n g s s t r u c t u u r b e - p a l e n d z i j n v o o r d e l e e r m o g e l i j k h e d e n v a n d e l e r e n d e . De w i j z e w a a r o p d e l e e r s t o f g e o r d e n d e n i n g e r i c h t i s , de h u l p m i d d e l e n d i e t e r b e s c h i k k i n g s t a a n , z i j b e v o r d e - ren o f b e l e m m e r e n h e t l e r e n b i j d e l e e r l i n g . 9. O p l e i d i n g s p r o c e s s e n k u n n e n e r o p g e r i c h t z i j n d e e i g e n b i j d r a g e v a n d e o p l e i d e r o v e r b o d i g t e maken e n z i j n i n - v l o e d t o t h e t m i n i m u m t e b e p e r k e n . D i t i s w e r k z a a m w a n - neer h e t g a a t o m h a n d e l e n d a t l o g i s c h e n e e n d u i d i g i s en a f g e s t e m d o p d e t e c h n i s c h - m a t e r i M e e i s e n v a n d e w e r k s i t u a t i e . Wa n n e e r h e t o m d o d e l e e r s t o f g a a t , d a n kan h e t l e e r p r o c e s d o o r e e n d o d e l e e r s t r u c t u u r g e d r a g e n worden. I n a l l e a n d e r e g e v a l l e n , w a n n e e r h e t d u s g a a t om l e v e n d e l e e r s t o f , z a l d e o p l e i d e r d i e g e n e z i j n w a a r - door d e l e e r s t o f t o t l e v e n m o e t k o m e n . S t o p t d e o p l e i - der e r t e v e e l e i g e n s i n , d a n z a l h i j h e t l e e r p r o c e s b i j de l e r e n d e b e l e m m e r e n . D e l e e r l i n g w o r d t a f h a n k e l i j k gemaakt v a n d e o p l e i d e r . I s d e o p l e i d e r i n s t a a t d e l e e r s t o f o n b e v o o r o o r d e e l d e n z u i v e r t o t l e v e n t e b r e n - gen, d a n z a l d e l e r e n d e z i c h v o l l e d i g k u n n e n r i c h t e n o p deze l e e r s t o f e n z a l h e t l e e r p r o c e s z i c h m a x i m a a l v r u c h t b a a r v o l t r e k k e n . 1 . 2 . 6 D e o p l e i d e r m o e t i n s t a a t z i j n i n i t i a t i e v e n d i e a n d e - ren nemen t e b e g e l e i d e n e n i n d i e n h i j d a t v a n u i t z i j n waarneming n o d i g a c h t , m o e t h i j z e l f t o t i n i t i a t i e v e n kunnen komen B i j h e t nemen v a n i n i t i a t i e v e n g a a t h e t om d e o n t w i k k e - l i n g v a n i e t s n i e u w s , b . v . e e n n i e u w v e r m o g e n o f e e n nieuw w e r k t u i g , w a a r d o o r h e t b e s t a a n d e d o o r b r o k e n w o r d t . D i t h e e f t a l l e r l e i e f f e c t e n t o t g e v o l g d i e , m e t b e w u s t z i j n v a n z a k e n , v r u c h t b a a r g e m a a k t k u n n e n w o r d e n v o o r h e t l e e r p r o c e s v a n m e n s e n . W o r d t d a a r n i e t b e w u s t aan g e w e r k t , d a n l e i d e n v e r a n d e r i n g e n t o t s p a n n i n g e n , s t r e s s e n s o m s o o k t o t w a n o r d e d i e n e g a t i e f i n w e r k e n o p de m e n s e n . D i t k a n l e i d e n t o t v e r h a r d i n g , w e e r s t a n d , a g r e s s i e e n n e g a t i v i t e i t i n m e n s e n . 1 . 2 . 7 D e o p l e i d e r m o e t i n c a s s e r i n g s v e r m o g e n hebben Wanneer e r s p r a k e i s v a n e e n a c t i e f p e r s o o n l i j k e n g a g e - ment b i j d e o p l e i d e r o m d a t d e z a a k w a a r h i j v o o r s t a a t hem t e r h a r t e g a a t , d a n k a n h e t n i e t a n d e r s o f h i j w o r d t g e c o n f r o n t e e r d m e t g r e n z e n , w e e r s t a n d e n d i e schudden a a n z i j n e n g a g e m e n t e n a a n z i j n v a k m a n s c h a p . Het i s n a t u u r l i j k g e m a k k e l i j k e r e n v r i j b l i j v e n d e r om i n h e t e i g e n o p l e i d i n g s t e r r e i n ( i n h e t c u r s u s l o k a a l ) m e t l e r e n d e n b e z i g t e z i j n . A l s d e o p l e i d e r i n d e w e r k s i t u - a t i e b i n n e n t r e e d t o n t m o e t h i j d a a r h e t k r a c h t e n v e l d w a a r i n m e n s e n o p e r e r e n . V e r s c h i j n s e l e n a l s m a c h t s p e l , f o r m e l e h i b r a r c h i s c h e a u t o r i t e i t s u i t o e f e n i n g , s y m p a - t h i e ë n e n a n t i p a t h i e ë n t u s s e n m e n s e n , c o n fl i c t e n , e n z . b e p a l e n i n s t e r k e m a t e w a t m o g e l i j k i s e n h e t z a l i n d e 10. r e g e l n i e t e e n v o u d i g z i j n o m l e e r o p g a v e n o p g r o n d v a n v e r w o o r d e t e k o r t e n b i j m e n s e n z i c h t b a a r t e k r i j g e n . D e o p l e i d e r r e s t e r e n t w e e e l e m e n t e n w a a r o p h i j z i c h k a n b a s e r e n , n l . d e w a a r d e d i e d e z a a k z e l f v e r t e g e n w o o r - d i g d ( d . w . z . d e h o o p d i e e r i s d a t e r e e n s i e t s g e d a a n w o r d t ) e n z i j n v a k m a n s c h a p w a a r d o o r m e n s e n v e r t r o u w e n hebben i n z i j n b i j d r a g e . 1 . 2 . 8 D e o p l e i d e r m o e t k u n n e n waarnemen o f o p l e i d i n g s v r a g e n “oud” z i j n o f “ n i e u w ” z i j n Wat w i l d a t z e g g e n ? V e e l o p l e i d i n g s v r a g e n z i j n v r a g e n d i e , i n a n d e r e b e w o o r d i n g e n , h e t z e l f d e i n h o u d e n a l s e e r d e r e v r a g e n . H e t z i j n m a n i f e s t a t i e s v a n p e r m a n e n t e b e h o e f t e n d i e b i j m e n s e n l e v e n e n w a a r o p g e z e t t e t i j - den a a n g e w e r k t m o e t w o r d e n . D e o p l e i d e r m o e t d a n a a n - s l u i t e n b i j w a a r men g e k o m e n i s e n h e l p e n e e n v o l g e n d e s t a p t e n e m e n . Z o z i j n b . v . m e t b e t r e k k i n g t o t h e t l e i - d i n g g e v e n v o o r t d u r e n d n i e u w e i m p u l s e n n o d i g d i e h e t d e l e i d i n g g e v e n d e n m o g e l i j k m a k e n d e n o d i g e i n s p i r a t i e o p d i t g e b i e d t e h o u d e n . Er z i j n o o k o p l e i d i n g s v r a g e n d i e e c h t n i e u w z i j n d . w. z . v r a g e n d i e i n z i c h e e n t o e k o m s t k i e m d r a g e n . E r w o r d t i n d e w e r k s i t u a t i e g e s t o t e n o p n i e u w e f a c e t t e n d i e , e e r s t n o g s c h u c h t e r , z i c h m a n i f e s t e r e n . b . v . d e k l a n t e n s t e l l e n a n d e r s o o r t i g e v r a g e n d a n v o o r h e e n o f a u t o m a t i s e r i n g v a n e e n p r o c e s w o r d t o v e r w o g e n . D e z e nieuwe f a c e t t e n d a g e n d e m e n s e n i n d e w e r k s i t u a t i e u i t nieuwe v e r m o g e n s t e o n t w i k k e l e n w a a r d o o r z i j o m k u n n e n gaan m e t d e z e n i e u w e f a c e t t e n . 1 . 2 . 9 D e o p l e i d e r m o e t z i c h v e r d i e p e n i n p r a k t i s c h e menskunde Hoe v o l t r e k k e n p r o c e s s e n z i c h i n m e n s e n , i n w e l k k r a c h - t e n v e l d l e e f t d e m e n s ? D e m e n s h e e f t n i e t a l l e e n e e n f y s i e k l i j f m a a r o o k e e n g e e s t . M e t d i t l i j f e n d e z e g e e s t o n t w i k k e l t d e m e n s z i j n e i g e n p s y c h e , w a a r i n o o k h e t l e r e n z i c h v o l t r e k t . W i l d e o p l e i d e r a a n k u n n e n s l u i t e n b i j h e t l e e r p r o c e s i n d e l e r e n d e , d a n z a l h i j z i c h b . v . e e n l e v e n d e v o o r - s t e l l i n g m o e t e n m a k e n o v e r h o e w a a r n e m i n g e n d e n k e n o p e l k a a r i n w e r k e n , h o e d e z i n t u i g e n v a n d e m e n s w e r k e n , z i j n m o t o r i e k , d e o r g a n i s c h e f u n c t i e s , e n z . Daarmee v e r w e r f t d e o p l e i d e r z i c h e e n m e n s b e e l d w a a r a a n h i j z i j n h a n d e l e n e n d e n k e n k a n t o e t s e n e n o n t w i k k e l e n . De o p l e i d e r k a n , a l s h i j b e r e i d i s z i c h v o o r t d u r e n d z e l f t e s c h o l e n o p d e z e p u n t e n , v e r t r o u w e n k r i j g e n i n z i j n e i g e n i n t u i t i e s d . w . z . d a t h i j i n d e s i t u a t i e w e r - kend m e t d e l e r e n d e k o m t t o t “ h e t g o e d e d o e n ” . D a t i s het d o e n d a t e e n m a x i m a a l l e e r e f f e c t b i j d e l e r e n d e b e - w e r k s t e l l i g t . 1 . 3 W a a r t o e l e i d e n w e mensen o p ? 1 1 . 1 . 3 . 1 We l e i d e n mensen o p o p d a t z i j i n z i c h z e l f d e i n n e r l i j - ke z e k e r h e i d v e r k r i j g e n d a t z i j o n d e r m o e i l i j k e o m s t a n - digheden i n s t a a t z i j n a d e q u a a t t e w e r k e n , t e l e v e n e n z i c h z e l f t e b l i j v e n I n o n z e s a m e n l e v i n g w o r d e n d e u i t e r l i j k e z e k e r h e d e n , d i e z o r u i m s c h o o t s v o o r h a n d e n z i j n , a a n g e t a s t d o o r d e m a a t s c h a p p e l i j k e o n t w i k k e l i n g e n . D e z e o n t w i k k e l i n g e n l a t e n o n s o . a . z i e n d a t w e h e t t e v e e l a a n k r e d i e t d a t we o p d e t o e k o m s t genomen h e b b e n n u m o e t e n t e r u g b e t a - l e n . D e e n o r m e g r o e i d i e o n z e s a m e n l e v i n g d e l a a t s t e d e c e n n i a o p a l l e g e b i e d h e e f t d o o r g e m a a k t h e e f t e e n m a - t e r i n e w e l v a a r t s s t a a t b e w e r k s t e l l i g d w a a r i n w i j v o o r a l ons v e r t r o u w e n e n o n z e z e k e r h e i d h e b b e n g e s t e l d o p d e b e h e e r d e r s v a n d e s t a a t . D e i n d i v i d u e l e b e l a n g e n w e r d e n i n h a n d e n g e l e g d v a n o v e r h e d e n d i e z e o p c o l l e c t i e v e s c h a a l b e h a r t i g d e n . In e e n n e e r g a a n d e c o n j u n c t u u r b l i j k e n d e z e o v e r h e d e n n i e t i n s t a a t d e z e l f d e z e k e r h e d e n t e g e v e n d i e z e i n d e g r o e i e c o n o m i e k o n d e n g e v e n . H e t l e e r p r o c e s i s i n d e z e g r o e i e c o n o m i e e e n o n d e r g e s c h o v e n k i n d g e w e e s t . F r i c - t i e s , t e k o r t e n w e r d e n w e g g e o r g a n i s e e r d . S t r u c t u r e l e o p - l o s s i n g e n v e r s l u i e r d e n d e g r o e i f r i c t i e s . H e t m e n s e l i j k l e e r p r o c e s w a s m a r g i n a a l v e r z o r g d i n v e r h o u d i n g t o t h e t w e r k p r o c e s . D a t w o r d t o . a . d u i d e l i j k a a n d e w i j z e w a a r - op z i c h b . v . d e t e c h n o l o g i e o n t w i k k e l d h e e f t i n v e r h o u - d i n g t o t d e o n d e r w i j s k u n d e . W e r k s i t u a t i e s z i j n i n v e e l g e v a l l e n t o t a a l v e r a n d e r d d e a f g e l o p e n 2 0 j a a r z o w e l t e c h n o l o g i s c h a l s m e t h o d i s c h . L e e r s i t u a t i e s z i j n d a a r - entegen n a u w e l i j k s f u n d a m e n t e e l v e r a n d e r d i n d i e 2 0 j a a r . D e t o e k o m s t e c h t e r v r a a g t v a n mensen d a t z e z e l f handelend i n d e z i n v a n h e t g e h e e l h u n b i j d r a g e l e v e r e n i n h e t w e r k p r o c e s . D i t i n t e g r e r e n d h a n d e l e n k a n s l e c h t s w e r k e l i j k h e i d w o r - den a l s h e t l e e r p r o c e s i n d e t o e k o m s t e e n e v e n g r o t e nadruk k r i j g t a l s h e t u i t v o e r i n g s p r o c e s d a t i n h e t v e r - l e d e n k r e e g . Vee l w e r k i s v a n d i e n a a r d , d a t h e t d e m e n s e n e n d e m e n s e l i j k e c a p a c i t e i t v e r b r u i k t . H e t w e r k z u i g t d e m e n s op e n l a a t h e m a l s e e n u i t g e d r o o g d e s p o n s a c h t e r . H e t g a a t h i e r v o o r a l om w e r k d a t z e e r d i c h t o p h e t p r i m a i r e 12. p r o d u k t i e p r o c e s s t a a t . H e t d i r e c t e o m w e r k i n g s p r o c e s v a n n a t u u r i n g o e d e r e n m e t b e h u l p v a n m a c h i n e s i s b i j s t e n - d a a r d p r o d u k t e n z e e r m o n o t o o n e n g e e s t d o d e n d . D i t s o o r t werk p a k t d e m e n s z o d a n i g d a t h e t i n e e n e e n z i j d i g e o n t w i k k e l i n g v a n z i j n v e r m o g e n s r e s u l t e e r t . O p l e i d i n g z o u h e t t e g e n w i c h t m o e t e n v o r m e n t e g e n n o d i g maar e e n z i j d i g e n a f s t o m p e n d w e r k . D o o r h e t c r e ë r e n v a n a c t i v i t e i t e n d i e m e n s e n a a n s p r e k e n o p a n d e r e v e r m o g e n s en d i e u i t s l u i t e n d g e r i c h t z i j n o p d e o n t w i k k e l i n g v a n d i e v e r m o g e n s b r e n g t o p l e i d i n g h e t o n t w i k k e l i n g s p r o c e s van mensen i n e v e n w i c h t . 1 . 3 . 2 We l e i d e n mensen o p , o p d a t z i j d i é i n i t i a t i e v e n k u n - nen nemen d i e d e w e r k s i t u a t i e v r a a g t Het w e r k b r e n g t m e n s e n i n e e n a f h a n k e l i j k h e i d s p o s i t i e . Z i j r e a g e r e n o p d e u i t d a g i n g e n i n d a t w e r k , z i j b e a n t - woorden a a n d e v r a g e n d i e h e t w e r k h e n s t e l t . D i t k a n l e i d e n t o t s t e r k r e a g e r e n d g e d r a g w a a r b i j i e d e r e p r i k - k e l d i e g e g e v e n w o r d t w o r d t b e a n t w o o r d . O p l e i d i n g h e e f t van o u d s h e r d i t s t i m u l s - r e s p o n s p a t r o o n o n d e r s t e u n d m e t haar w e r k w i j z e n . N u m o e t o p l e i d i n g e n e r v o o r a l o p g e - r i c h t z i j n m e n s e n t e h e l p e n e e n a c t i e v e v e r h o u d i n g t o t hun w e r k t e k r i j g e n . Het i s i n d e p r a k t i j k g e b l e k e n h o e w a a r d e v o l h e t i s a l s mensen u i t e i g e n k r a c h t n a d e n k e n o v e r e n g e r i c h t z i j n op v e r b e t e r i n g v a n h e t w e r k p r o c e s e n d e w e r k m e t h o d e n - t e c h n i e k e n d i e z i j h a n t e r e n . H e t c r e ë r e n v a n d e z e i n i - t i a t i e f r u i m t e i s e e n o p g a v e v o o r o p l e i d i n g e n . D e z e i n i - t i a t i e f r u i m t e o n t s t a a t s l e c h t s a l s mensen l e r e n d i n h u n s i t u a t i e s t a a n . D o o r t e l e r e n o n t s t a a n v r a g e n . D e z e vragen d a g e n d e m e n s e n u i t h u n s i t u a t i e w a a r t e n e m e n en d a a r i n t e z o e k e n n a a r a n t w o o r d e n . D a t w a a r n e m e n i s een a c t i e f p r o c e s v a n u i t p r o b e r e n , v a n e x p e r i m e n t e r e n en d a a r u i t l e r i n g t r e k k e n . O n t d e k k i n g e n e n v o n d s t e n z i j n h e t r e s u l t a a t v a n e e n s t a p - v o o r - s t a p z o e k p r o c e s . In d e z e z i n l e i d t o p l e i d i n g e n n i e t t o t a f h a n k e l i j k h e i d maar h e l p t h e t m e n s e n t e k o m e n t o t z e l f s t a n d i g h e i d i n o o r d e e l e n i n i t i a t i e f . 1 . 3 . 3 We l e i d e n mensen o o k o p o p d a t z e w a k k e r worden v o o r r e - l e v a n t e o n t w i k k e l i n g e n i n d e h e n omringende w e r e l d Er i s v e e l o m o n s h e e n d a t d i r e c t o f v e r s c h o l e n o n s denken e n h a n d e l e n b e ï n v l o e d t . We l e v e n i n e e n v e r h o u - d i n g t o t d e w e r e l d d i e e i g e n l i j k v o o r t d u r e n d v e r o u d e r d i s . N i e u w e v e r s c h i j n s e l e n h e b b e n d e z e v e r h o u d i n g a c h - t e r h a a l d . W i l l e n w e n i e t i n h e t v e r l e d e n b l i j v e n s t e - ken, d a n z u l l e n w e o n s v o o r t d u r e n d m o e t e n w i l l e n u i t - e e n z e t t e n m e t n i e u w e o n t w i k k e l i n g e n . T e m e e r n u d e w a t z e l f g e n o e g z a m e t i j d v a n e x p l o s i e v e g r o e i v o o r b i j l i j k t i s h e t v a n h e t g r o o t s t e b e l a n g b i j d e t i j d t e l e v e n . Doen w e d a t n i e t , d a n o n t g a a n o n s d e m o g e l i j k h e d e n o m een s t a p v o o r u i t t e d o e n e n m i s s e n w e d e k a n s o p e e n e i g e n b i j d r a g e v a n g e h a l t e . 1 . 4 B e l e i d e n m o d e l v a n o p l e i d e n e n l e r e n 13. Het m o d e l v a n o p l e i d e n e n l e r e n d a t h i e r g e h a n t e e r d w o r d t i s e e n o r i ë n t a t i e p u n t v o o r d e o p l e i d e r i n z i j n pogen i n v o o r n o e m d e z i n t e h a n d e l e n . H e t i s g e e n s t a - t i s c h m o d e l m a a r h e t i s b e d o e l d a l s e e n b e w u s t z i j n s m o - d e l w a a r b i j d e r e l e v a n t e b e g r i p p e n m . b . t . o p l e i d e n e n l e r e n i n h u n o n d e r l i n g e s a m e n h a n g z i c h t b a a r g e m a a k t worden. I n d e d a g e l i j k s e p r a k t i j k z a l d e o p l e i d e r v o o r t d u r e n d op g r o n d v a n z i j n i n t u ï t i e m o e t e n h a n d e l e n . Het m o d e l k a n e e n h u l p z i j n b i j h e t z i c h v o o r t d u r e n d a f v r a g e n w e l k e g e z i c h t s p u n t e n w e l e n w e l k e n i e t v e r - zorgd z i j n i n h e t a c t u e l e l e e r p r o c e s , a l s m e d e k a n h e t de o p l e i d e r h e l p e n t e komen t o t m e t h o d i s c h h a n d e l e n . E v e n a l s b i j h e t l e r e n b e s p e l e n v a n e e n i n s t r u m e n t i s het n o o d z a k e l i j k , w i l men t o t v i r t u o z e i m p r o v i s a t i e k o - men, d a g e l i j k s d e t o o n l a d d e r s e n v i n g e r o e f e n i n g e n v a n het o p l e i d i n g s m o d e l d o o r t e n e m e n . H e t m o d e l h e e f t i n de p r a k t i j k bewezen e e n b a s i s t e k u n n e n v o r m e n v o o r h e t o p e r e r e n v a n o p l e i d i n g s f u n c t i o n a r i s s e n ( h e t m o d e l w o r d t reeds l a n g e r d a n 1 5 j a a r i n z e e r v e r s c h e i d e n e o r g a n i s a - t i e s g e h a n t e e r d ) . H e t h e e f t m o g e l i j k g e m a a k t , d a t o n e r - v a r e n o p l e i d e r s v r i j s n e l t o t r e d e l i j k p r o f e s s i o n e e l h a n d e l e n k o n d e n k o m e n e n d a t z i j i n e n k e l e j a r e n t i j d v o l d o e n d e e r v a r i n g k o n d e n o p d o e n o m v e r a n t w o o r d d e o p - l e i d i n g s f u n c t i e i n d e o r g a n i s a t i e u i t t e k u n n e n o e f e n - en. Het o p l e i d i n g s m o d e l k a n o o k d e g r o n d s l a g v o r m e n v o o r het o p l e i d i n g s b e l e i d i n d e o r g a n i s a t i e . D o o r d a t h e t e e n p r a k t i s c h u i t v o e r b a r e v i s i e g e e f t o p h e t p r o c e s v a n o p - l e i d e n e n l e r e n k a n h e t t o t g e d a a n b e l e i d w o r d e n i n d e o r g a n i s a t i e . De w i j z e w a a r o p h e t o p l e i d i n g s b e l e i d v o r m k r i j g t i n d e o r g a n i s a t i e h a n g t a f v a n h e t o n t w i k k e l i n g s s t a d i u m w a a r - i n d e o r g a n i s a t i e v e r k e e r t . I n d e b e g i n n e n d e o r g a n i s a t i e i s e r m e e s t a l g e e n s p r a k e van e e n v e r z e l f s t a n d i g d o p l e i d i n g s b e l e i d . E r i s e e n o n - d e r n e m e r s v i s i e d i e h e t h e l e g e b e u r e n d o o r s t r a a l t . A a n - g e z i e n i n d e b e g i n n e n d e o r g a n i s a t i e h e t w e r k d i c h t b i j de k l a n t z i j n b e h o e f t e s t a a t , i s e r v o o r d e w e r k e n d e d e d i r e c t e f e e d - b a c k v a n d e z e k l a n t o p z i j n w e r k . H e t 14. l e e r p r o c e s i s z e e r i m p l i c i e t m a a r n e e m t d e s o n d a n k s e e n b e l a n g r i j k e p l a a t s i n i n h e t g e h e e l , o m d a t h e t s u c c e s van d e o n d e r n e m i n g a f h a n g t v a n d e m e n s e l i j k e v e r m o g e n s en i n z e t . I n d e g e s t r u c t u r e e r d e o r g a n i s a t i e w a a r i n o p g r o n d v a n o r g a n i s a t i e p r i n c i p e s , h e t g e h e e l b e h e e r s t w o r d t , s t a a t de o p l e i d i n g s f u n c t i e l o s v a n h e t p r i m a i r e p r o c e s , g e - l i j k d i t o o k v o o r v e l e a n d e r e s p e c i a l i s t i s c h e f u n c t i e s g e l d t . O p l e i d e n s t a a t l o s v a n d e w e r k s i t u a t i e ; h e t w o r d t v e r z o r g d d o o r e e n z e l f s t a n d i g e o p l e i d i n g s f u n c - t i e . H i e r o n t s t a a t e e n k l o o f t u s s e n w e r k - e n l e e r s i t u a - t i e , t u s s e n o p l e i d e r e n l e r e n d e . O p l e i d i n g e n z i j n s t a n - d a a r d , v e r t e c h n o l o g i s e e r d , g e p r o g r a m m e e r d . H e t o p l e i - d i n g s - e n l e e r p r o c e s w o r d t o r g a n i s a t o r i s c h p l a n m a t i g b e h e e r s t . D i t l e i d t t o t e e n i n t e g r a t i e p r o b l e m a t i e k : d e l e r e n d e i s n i e t i n s t a a t h e t g e l e e r d e u i t d e l e e r s i t u a - t i e t o e t e p a s s e n i n d e w e r k s i t u a t i e . I n d e l e r e n d e o r g a n i s a t i e k o m t d e l e r e n d e mens c e n t r a a l t e s t a a n e n w o r d t h e t l e e r p r o c e s e e n i n t e g r a a l d e e l v a n h e t w e r k p r o c e s . A l l e s k r i j g t u i t e i n d e l i j k z i j n v o r m door d e l e r e n d e m e n s h e e n d i e m e t b e w u s t z i j n d e v e r - s c h i l l e n d e e l e m e n t e n i n d e w e r k s i t u a t i e b . v . h e t d o e l , de w e r k m e t h o d i e k , h e t p r o d u k t , e n z . o p e l k a a r b e t r e k t en a f s t e m t i n h e t l i c h t v a n d e t o t a l i t e i t v a n d e o r g a - n i s a t i e . I n d e l e r e n d e o r g a n i s a t i e s t a a t h e t c l i ë n t g e - r i c h t w e r k e n c e n t r a a l : a l l e h a n d e l e n i s g e r i c h t o p b e - h o e f t e n v a n a n d e r e n . D e z e b e h o e f t e n v o r m e n d e i n t e g r e - rende k r a c h t w a a r a a n e f f e c t i v i t e i t w o r d t a f g e m e t e n . I n de l e r e n d e o r g a n i s a t i e i s o p l e i d i n g e n e e n g e ï n t e g r e e r d d e e l v a n h e t o n d e r n e m i n g s b u d g e t . O p l e i d i n g e n i s e e n b e - wuste f u n c t i e , u i t g e o e f e n d i n d e w e r k s i t u a t i e i n d e vorm v a n l e e r - w e r k p r o j e c t e n , o n d e r s t e u n d m e t e x c l u s i e v e l e e r / o e f e n s i t u a t i e . D e o p l e i d e r h e e f t e e n p e r s o o n l i j k e s t i j l v a n o p e r e r e n i n t e g e n s t e l l i n g t o t d e o p l e i d e r i n de g e s t r u c t u r e e r d e o r g a n i s a t i e d i e i n p r i n c i p e u i t w i s - s e l b a a r i s v o o r i e d e r e a n d e r e o p l e i d e r . Het p r o c e s v a n o p l e i d e n e n l e r e n z o a l s h e t h i e r b e - schreven w o r d t g e e f t a a n k n o p i n g s p u n t e n v o o r d e o p l e i d e r d i e e e n g e ï n t e g r e e r d e b i j d r a g e w i l l e v e r e n i n d e l e r e n - de o r g a n i s a t i e . H i j / z i j v i n d t h i e r d e g e z i c h t s p u n t e n d i e h e m / h a a r d a a r - b i j k u n n e n l e i d e n .

2:

2. HET MENSBEELD ALS LEIDBEELD VOOR DE OPLEIDER 15. 2.1 D e mens g e k a r a k t e r i s e e r d Essentieel e n b e s l i s s e n d v o o r h e t i n r i c h t e n v a n e e n proces v a n o p l e i d e n e n l e r e n i s d e o p v a t t i n g o m t r e n t wat e e n mens i s e n hoe d i e mens z i c h o n t w i k k e l t , z i c h i e t s l e r e n d e i g e n m a a k t . Waarom i s d i t z o e s s e n t i e e l ? Het h e l e g e b e u r e n v a n o p l e i d e n e n l e r e n i s e e n g e b e u r e n dat f e i t e l i j k i n h e t o n z i c h t b a r e t u s s e n e n i n m e n s e n p l a a t s v i n d t . We k u n n e n m e t o n z e ( f y s i e k e ) z i n t u i g e n n i e t p r e c i e s waarnemen w a t e r g e b e u r t , d . w . z . w e k u n n e n u i t e r l i j k e h a n d e l i n g e n w a a r n e m e n , w e z i e n e n h o r e n d e o p l e i d e r i e t s z e g g e n o f d o e n e n d e l e r e n d e d a a r o p r e a g e r e n , m a a r het b l i j f t m o e i l i j k w a a r n e e m b a a r w a t d e b l i j v e n d e e f - f e c t e n v a n d a t z e g g e n o f d o e n b i j d e a n d e r w e r k e l i j k z i j n . D i t k o m t o m d a t i n h e t s o c i a l e z i c h d e p r o c e s s e n o n z i c h t b a a r i n d e t i j d e n b o v e n d e t i j d v o l t r e k k e n . Sommige s o c i a l e w e t e n s c h a p p e r s b e s c h r i j v e n d i t g e b e u r e n t u s s e n m e n s e n a l s r u i l , n l . “ i n i e d e r t u s s e n m e n s e l i j k gebeuren i s u i t e i n d e l i j k s p r a k e v a n e e n r u i l h a n d e l i n g . I n h e t h u w e l i j k , i n e e n o p l e i d i n g s s i t u a t i e , a l t i j d i s e r s p r a k e v a n r u i l ” . I n z e k e r e z i n i s h i e r i e t s v o o r t e z e g g e n i n z o v e r r e het g a a t o m h e t o n t s t a a n v a n m e n s e l i j k e w a a r d e n a l s r e s u l t a a t v a n h e t t u s s e n m e n s e l i j k v e r k e e r . A l l e e n i n h e t e c o n o m i s c h h a n d e l e n t u s s e n m e n s e n v i n d t door r u i l w a a r d e s c h e p p i n g p l a a t s , n l . i e t s w a t e e r s t voor b e i d e n g e e n b e t e k e n i s h a d , o m d a t h e t n i e t b e a n t - woordde a a n e e n e i g e n b e h o e f t e , k o m t d o o r r u i l t o t b e - t e k e n i s , t o t w a a r d e v o o r b e i d e n . L a n g s d e z e w e g k r i j g e n de d i n g e n h u n w a a r d e . Het p r o c e s v a n w a a r d e s c h e p p i n g i s s p e c i fi e k v o o r d e mens. I n h e t s c h e p p e n i s d e m o g e l i j k h e i d g e g e v e n d a t d e mens a l s d e e l v a n d e m e n s h e i d z i c h o n d e r s c h e i d t v a n a n - dere m e n s e n e n o o k d a t d e m e n s e n w e r e l d z i c h o n d e r - s c h e i d t v a n a n d e r e w e r e l d e n z o a l s d e m i n e r a l e , d e p l a n t a a r d i g e e n d e d i e r l i j k e w e r e l d . B i j d e z e d r i e w e r e l d e n i s u i t s l u i t e n d s p r a k e v a n d e g e s c h a p e n s o o r t en n i e t v a n d e s c h e p p e n d e e n k e l i n g . De mens i s s o o r t g e n o o t v a n a n d e r e mensen m a a r d a a r n a a s t i s i e d e r m e n s e e n u n i e k w e z e n d a t z i c h o o k k w a l i t a t i e f door z i j n h a n d e l e n o n d e r s c h e i d t v a n z i j n “ s o o r t g e n o - t e n ” . 16. I e d e r m e n s v o r m t i n d i e z i n e e n e i g e n w e r e l d . I e d e r mens v o r m t e e n u n i e k e w e r e l d . D a t i s f u n d a m e n t e e l v o o r l e r e n , n l . d a t i e d e r mens e e n w e r e l d o p z i c h z e l f i s d i e l o s s t a a t v a n d e s o o r t . B i j d e s o o r t g a a t h e t om d e a l l e s o v e r h e e r s e n d e g e m e e n - s c h a p p e l i j k e k e n m e r k e n ; d e e n k e l i n g e n z i j n s l e c h t s e x - emplaren v a n d e s o o r t . I e d e r m e n s v o r m t e c h t e r e e n w e - r e l d o p z i c h z e l f . H e t i s d e mens a l s u n i e k e mens e n n i e t a l s s o o r t mens d i e w i j a l s u i t g a n g s p u n t hebben g e - nomen. D i t m a a k t h e t n o o d z a k e l i j k h e t p r o c e s v a n o p l e i d e n t e b e t r e k k e n o p d e u n i e k e m e n s w a a r b i n n e n z i c h h e t l e r e n a f s p e e l t . D i t u i t g a n g s p u n t z e t o n s d i r e c t v o o r e e n f u n d a m e n t e e l p r o b l e e m , n l . d a t e r e e n s c h e i d i n g b e s t a a t t u s s e n i e - dere i n d i v i d u e l e mens e n d e hem o m r i n g e n d e w e r e l d . V a n - u i t d e i n d i v i d u e l e mens g e z i e n i s e r s p r a k e v a n t w e e w e r e l d e n : d e m e n s e n d e hem o m r i n g e n d e w e r e l d . We n o e - men d e z e b e i d e w e r e l d e n h i e r d e “ b i n n e n w e r e l d ” e n d e “ b u i t e n w e r e l d ” . De b i n n e n w e r e l d : d e mens i s o p z i c h z e l f g e s t e l d . A l s een i n d i v i d u e e l u n i e k e mens b e l e e f t h i j z i c h o p g e s l o t e n b i n n e n g r e n z e n v a n m o g e l i j k h e d e n / v e r m o g e n s e n o n m o g e - l i j k h e d e n e n h i j v i n d t z i c h v o o r h e t p r o b l e e m g e s t e l d hoe d e z e g r e n z e n t e o v e r s c h r i j d e n , h o e z i j n e i g e n g r e n - zen t e v e r l e g g e n . De b u i t e n w e r e l d : d e z e w e r e l d i s s a m e n g e s t e l d u i t a l hetgeen n i e t t o t d e b i n n e n w e r e l d b e h o o r t . D e z e b u i t e n - w e r e l d i s e e n v o o r t d u r e n d w i s s e l e n d e c o n s t e l l a t i e , e e n permanent v e r a n d e r e n d e s i t u a t i e . I n f e i t e i s a l l e s i n de b u i t e n w e r e l d i n e e n v o o r t d u r e n d p r o c e s v a n v e r s c h i j - nen e n v e r d w i j n e n . Waar h e t om d r a a i t b i j o p l e i d e n e n l e r e n , i s “ h e t scheppen v a n e e n t o e s t a n d w a a r i n d e b i n n e n w e r e l d e n d e b u i t e n w e r e l d d o o r h e t i n d i v i d u e l e m e n s e l i j k e i k i n w i s - s e l w e r k i n g m e t e l k a a r g e b r a c h t w o r d e n ” . 2 . 2 S a m e n h a n g v a n b i n n e n - e n b u i t e n w e r e l d Het i s m o g e l i j k d e mens t e b e s c h r i j v e n a l s “ s o o r t ” . A l - l e s k a n d a n i n a l g e m e n e t e r m e n w o r d e n a a n g e d u i d , z o a l s b . v . d e mens e e t , s l a a p t , b e d r i j f t d e l i e f d e , v e c h t , h e e f t e e n n e u s , b e n e n e n o r e n , g a a t n a a r s c h o o l , w e r k t , enz. We komen z o t o t e e n o n e i n d i g a a n t a l b e g r i p p e n u i t - g e d r u k t i n w o o r d e n d i e o p “ d e m e n s ” v a n t o e p a s s i n g z i j n . D e m e n s w o r d t d a a r m e e t o t massamens, i n w i s s e l - b a a r, g e n u m m e r d . Het i s o o k m o g e l i j k d e m e n s t e b e s c h r i j v e n v a n u i t “ i k ” . A l l e s k a n d a n u n i e k w o r d e n g e d u i d , n a m e l i j k v e r - bonden m e t d i t u n i e k e i k . I k l o o p , s l a a p , v r i j , e e t , heb e e n n e u s , e e n e i g e n g e l a a t , e e n e i g e n l o o p , e e n e i - gen s m a a k , e n z . i n o n g e l o o fl i j k v e e l n u a n c e s w o r d t h e t e i g e n i n d i v i d u e l e i k u i t d r u k b a a r . De m e n s i s e n e r z i j d s o n d e r h e v i g a a n d e s o o r t , a n d e r - z i j d s o n t t r e k t d e mens z i c h d a a r a a n e n i s e e n e i g e n i n - d i v i d u e l e i d e n t i t e i t . De “ s o o r t ” m e n s w o r d t g e k a r a k t e r i s e e r d a l s e e n mens d i e i s s a m e n g e s t e l d u i t d e l e n . De i n d i v i d u e l e i k - m e n s i s u i t d r u k k i n g v a n d e m e n s d i e a l d i e d e l e n i n t e g r e e r t e n z i c h d a a r i n a l s t o t a l e c o m - p o s i t i e m a n i f e s t e e r t . H e t i s d e u n i e k e m e n s d i e z i c h door a l z i j n d e l e n s t e e d s w e e r a l s t o t a l i t e i t u i t d r u k t . De s o o r t mens A l l e r e e r s t i s d e m e n s e e n f y s i e k e v e r s c h i j n i n g , h i j o f z i j d r a a g t e e n l i c h a a m . D i t l i c h a a m i s a l s s o o r t l i c h a a m t e b e s c h r i j v e n , b . v . a l s s t o f f e l i j k e c o m p o n e n - t e n ( b . v . % w a t e r , e n z . ) , o f a l s s a m e n g e s t e l d e d e l e n ( b . v . h o o f d , h a r t , a r m e n , l e v e r ) . H e t l i c h a a m k a n o o k i n h a a r t o t a a l v o r m ( g e s t a l t e v a n h e t l i c h a a m ) w a r d e n b e s c h r e v e n . D a a r n a a s t i s d e m e n s e e n p s y c h i s c h e v e r s c h i j n i n g , d . w. z . d e m e n s d r u k t z i c h u i t i n w o o r d , g e b a r e n , s t a a t i n c o m m u n i c a t i e m e t z i j n o m g e v i n g , h a n d e l t , r e a g e e r t . Ook d i t p s y c h i s c h e w o r d t w e l a l s s o o r t p s y c h e b e s c h r e - v e n , n l . a l s a l g e m e e n i n s t i n c t i e f g e d r a g ( a a r d v a n d e h a n d e l i n g ) o f a l s g e w o o n t e m e c h a n i s m e n ( b . v . c o m p l e x e n , m o d e l l e n ) h e t z i j a l s b o v e n - p e r s o o n l i j k e a l g e m e n e z i e l e - k w a l i t e i t e n ( l i e f d e , h a a t , a n g s t ) . O o k k a n d e p s y c h e b e s c h r e v e n w o r d e n i n h a a r “ g e s t a l t e ” . O o k i s d e m e n s een i k - w e z e n e n o o k d i t “ i k ” w o r d t w e l a l s s o o r t i k b e - s c h r e v e n , n l . a l s s o m v a n d e k e n m e r k e n ( h e t t o t a a l v a n f y s i e k e k w a l i t e i t e n e n p s y c h i s c h e k w a l i t e i t e n ) . De i k - m e n s 17. Er z i j n d r i e m a n i e r e n w a a r o p d e m e n s a l s “ i k ” i n commun i c a t i e t r e e d t m e t d e hem o m r i n g e n d e w e r e l d . D e mens i s denkend i n c o m m u n i c a t i e m e t d e w e r e l d , d e m e n s i s v o e - l e n d e n o o r d e l e n d i n c o m m u n i c a t i e m e t d e w e r e l d , d e mens i s h a n d e l e n d b e z i g m e t d e w e r e l d , g r i j p t i n d e w e r e l d om hem h e e n i n . De mens i s denkend i n communicatie met d e w e r e l d De m e n s i s e e n d e n k e n d w e z e n . H i j b e z i t h e t v e r m o g e n z i c h v o o r s t e l l i n g e n t e v o r m e n . D i e v o o r s t e l l i n g e n v o r m t de m e n s z i c h u i t i d e e ë n e n b e g r i p p e n b e t r o k k e n o p e r v a - r i n g e n e n w a a r n e m i n g e n . Wa a r n e m i n g e n b e g r i p v e r e n i g e n z i c h e n w o r d e n t o t v o o r s t e l l i n g e n . D e i d e e ë n / b e g r i p p e n z i j n h e t n i e t m a t e r i ë l e o n z i c h t b a r e d e e l v a n d e o b j e c - t e n , z o n d e r e e n b e g r i p k a n i k d e o b j e c t e n n i e t k e n n e n . Dus: idee/begrip v o o r s t e l l i n g de waarneming ( = h e t o b j e c t ) 18. Met h e t d e n k e n o v e r b r u g t h e t i k d u s d e k l o o f t u s s e n e n e r z i j d s h e t b e g r i p d a t z i c h i n m i j o n t w i k k e l t e n d e waarneming b u i t e n m i j d i e g e b o n d e n i s a a n d e o b j e c t e n i n d e m i j o m r i n g e n d e w e r e l d . In h e t proces van o p l e i d e n e n l e r e n g a a t h e t e r n i e t om kant e n k l a r e v o o r s t e l l i n g e n o v e r t e dragen v a n o p l e i - der n a a r l e r e n d e n , m a a r h e t g a a t erom d a t d e l e r e n d e n door e e n p r o c e s gaan w a a r i n z i j z i c h z e l f e n d e o m r i n - gende w e r k e l i j k h e i d gaan z i e n . De mens i s v o e l e n d e n o o r d e l e n d i n communicatie m e t z i j n omgeving De m e n s i s e e n v o e l e n d w e z e n . H i j k e n t g e v o e l e n s v a n s y m p a t h i e o f a n t i p a t h i e , v a n a a n t r e k k i n g o f v a n a f s t o - t i n g . D i e g e v o e l e n s u i t e n z i c h i n o o r d e l e n o v e r d e w e - r e l d . De k w a l i t e i t v a n h e t o o r d e e l h a n g t a f v a n h e t f e i t o f de m e n s e e n g e l o u t e r d g e v o e l s l e v e n o n t w i k k e l d h e e f t . Gevoelens l e i d e n i n m i j e e n e i g e n l e v e n , z e k o m e n e n gaan. I k k a n h e t g e v o e l s l e v e n s c h o l e n e n v e r fi j n e n . G e - v o e l e n s k u n n e n o p d e n d u u r l e v e n s k w a l i t e i t e n w a r d e n d i e n i e t m e e r z o z e e r g e b o n d e n z i j n a a n m i j n l i c h a m e l i j k f u n c t i o n e r e n , m a a r d i e v e r b o n d e n z i j n m e t m i j n e i g e n g e e s t e l i j k e i k . In h e t p r o c e s v a n o p l e i d e n e n l e r e n g a a t h e t erom g e - voelens t e scholen t o t waarnemingsinstrumenten v a n e i - gen oordeelsvorming. De mens i s h a n d e l e n d b e z i g m e t d e w e r e l d 19. De m e n s i s e e n w i l l e n d e n h a n d e l e n d w e z e n . D e m e n s h e e f t i m p u l s e n t o t h a n d e l e n , h i j g r i j p t i n i n d e w e r e l d . H i j v e r a n d e r t d e w e r e l d . D e i m p u l s t o t h a n d e l e n o n t s t a a t d o o r d a t d e w e r e l d d a t v a n o n s v r a a g t . I e d e r e s i t u a t i e w a a r i n w i j v e r k e r e n v e r b e r g t z i j n e i g e n b e h o e f t e . D e m e n s k a n d i e waarnemen e n k a n d a a r i n h a n - d e l e n d v o o r z i e n . D e w e r e l d w a a r i n d e m e n s l e e f t d o e t v o o r t d u r e n d e e n a p p s e l o p hem d i e w e r e l d t e o n d e r h o u d e n en o o k t e v e r a n d e r e n , t e o n t w i k k e l e n . O n t e g e n z e g g e l i j k h e e f t d e m e n s z o u i t d e h e m g e g e v e n n a t u u r w e r e l d e e n e i g e n w e r e l d g e b o u w d . D e b o u w w e r k e n v a n d i t i n g r i j p e n s t a a n om d e mens h e e n . De b r u g t u s s e n mens e n w e r e l d w o r d t g e s l a g e n w a n n e e r d e h a n d e l i n g v a n d e m e n s b e a n t w o o r d t a a n d e n o d e n v a n d e s i t u a t i e . D e s i t u a t i e w o r d t d a a r m e e v e r v u l d , d . w . z . w o r d t t o t v o l t o o i i n g g e b r a c h t . H e t h a n d e l e n v a n d e mens i s h i e r v o o r n o d i g . V e e l m e n s e l i j k h a n d e l e n l e i d t n i e t t o t v o l t o o i i n g m a a r l e i d t t o t c h a o s o m d a t h e t v o o r b i j g a a t a a n d e n o d e n v a n d e s i t u a t i e e n g e b a s e e r d i s o p egoIsme. I n h e t p r o c e s v a n o p l e i d e n e n l e r e n g a a t h e t e r o m h e t eigen h a n d e l e n a f t e s t e m m e n o p d e n o d e n v a n d e s i t u a t i e . 2 . 3 D e mens i n o n t w i k k e l i n g Wanneer w i j n u “ d e u n i e k e m e n s ” z i e n a l s o n s u i t g a n g s - punt v o o r i e d e r e v e r d e r e v e r h a n d e l i n g , d a n z i e n w i j d i e mens i n h e t b i j z o n d e r a l s e e n w e z e n d a t z i c h o n t w i k k e l t op w e g n a a r z i j n v o l t o o i i n g d . w . z . a l s e e n w e z e n d a t z i c h u i t e i n d e l i j k a l s e i g e n i k v e r w e r k e l i j k t . M e n s e l i j k e o n t w i k k e l i n g v o l t r e k t z i c h t u s s e n p o l e n i n een s p a n n i n g s v e l d . 2 . 3 . 1 M e n s e l i j k e o n t w i k k e l i n g v o l t r e k t z i c h i n h e t s p a n n i n g s - veld t u s s e n v e r l e d e n e n t o e k o m s t Het m e n s e l i j k l e v e n i s e e n p r o c e s v a n w o r d e n e n s t e r - ven, v a n k o m e n e n v e r g a a n . I e d e r l e v e n s m o m e n t s t a a t t u s s e n v e r l e d e n e n t o e k o m s t . D e m e n s e l i j k e o n t w i k k e l i n g v o l t r e k t z i c h t u s s e n v e r l e d e n e n t o e k o m s t . H e t i n d i v i - d u e l e m e n s e l i j k l e v e n t o o n t z i c h i n d e m e n s e l i j k e b i o - g r a fi e . V e r l e d e n i n d e b i o g r a fi e w i l z e g g e n , a l l e s w a t i n d i t l e v e n h e e f t p l a a t s g e v o n d e n e n w a t z i c h n u i n m i j bewust o f o n b e w u s t u i t g e w e r k t h e e f t . H e t h e l e v e r l e d e n z i t i n m i j , h e t v o r m t d e v e r s c h i j n i n g z o a l s i k n u b e n . Toekoms t w i l z e g g e n , a l l e s w a t o p m i j a f z a l k o m e n e n wat i k z a l g a a n d o e n , w a t n o g n i e t i s m a a r w a t e r z a l 20. z i j n , o p d a t i k m i j n z e l f v e r w e r k e l i j k i n g k a n r e a l i s e - r e n . o o k d i e t o e k o m s t z i t a a n m i j v a s t , n a m e l i j k z i j vormt m i j n l o t . H e t e i g e n i k i s o p w e g n a a r z e l f v e r w e r - k e l i j k i n g . D e w e g e n w a a r l a n g s d i e z e l f v e r w e r k e l i j k i n g z a l g a a n z i j n o n b e k e n d , m a a r d e v e r w e r k e l i j k i n g v o l - t r e k t z i c h i n m i j . gerealiseerd g e w i l d e verleden t o e k o m s t De m e n s e l i j k e o n t w i k k e l i n g v o l t r e k t z i c h i n h e t s p a n - n i n g s v e l d t u s s e n b i n n e n e n b u i t e n I k b e v i n d m i j i e d e r moment i n s i t u a t i e s , v o o r t d u r e n d e n a a n e e n g e s c h a k e l d v o l t r e k k e n s i t u a t i e s z i c h a a n m i j . I n d i e s i t u a t i e s e r v a a r i k , z o a l s r e e d s e e r d e r a a n g e d u i d , de a f s t a n d t u s s e n m i j z e l f e n d e w e r e l d t e g e n o v e r m i j . Die a f s t a n d w o r d t o v e r b r u g d w a n n e e r i k i n g a o p w a t d i e s i t u a t i e v a n m i j v r a a g t . J e z o u k u n n e n z e g g e n d a t i e d e - re s i t u a t i e w a a r i n i k m i j b e v i n d , p o t e n t i e e l , e e n v r a a g i n h o u d t d i e o p d i t m o m e n t v o o r m i j n o n t w i k k e l i n g v a n b e l a n g i s . S i t u a t i e s w o r d e n g e k a r a k t e r i s e e r d d o o r 1 ) e e n r u i m t e - l i j k e d i m e n s i e d . w . z . d e r u i m t e w a a r i n i k m i j b e v i n d , de m e n s e n d i e d a a r i n z i j n e n 2 ) e e n t i j d s d i m e n s i e , d . w. z . e r s p e e l t z i c h e e n g e b e u r e n a f w a a r i n i k b e t r o k - ken b e n . D e s i t u a t i e d o e t e e n a p p è l a a n m i j n v e r m o g e n s . I k h a n d e l i n d e s i t u a t i e v a n u i t m i j n v e r m o g e n s . S i t u a - t i e s z i j n n i e t a b s t r a c t m a a r z e e r c o n c r e e t . D e s i t u a t i e i s n i e t l o s v a n m i j g e g e v e n , z i j w o r d t s t e e d s d o o r m i j b e l n v l o e d , n l . d o o r m i j w a a r g e n o m e n o f d o o r m i j v e r a n - d e r d . I k z o e k s i t u a t i e s o p w a a r i n i k m i j z e l f k a n r e a - l i s e r e n . L u k t m i j d i t n i e t , d a n b l i j f t m i j n l o t o n v e r - v u l d , m i j n i k o n g e r e a l i s e e r d . De m e n s e l i j k e o n t w i k k e l i n g v o l t r e k t z i c h i n h e t s p a n - n i n g s v e l d t u s s e n i d e e e n m a t e r i e We l e v e n a l s m e n s i n e e n z i c h t b a r e , t a s t b a r e e n m a t e - r i ë l e w e r e l d . D e z e s t o f f e l i j k e w e r e l d k u n n e n w i j d o o r onze z i n t u i g e n e r v a r e n . O o k l e v e n w i j a l s m e n s i n e e n w e r e l d v a n i d e e ë n d i e w i j m e t o n s d e n k e n p a k k e n e n waarnemen. A c h t e r a l l e v e r s c h i j n i n g s v o r m e n d i e z i c h v o o r d o e n i n h e t l e v e n , a c h t e r a l l e m a t e r i ë l e w e r k e l i j k h e d e n v a n h e t m o m e n t , g a a n e s s e n t i e s s c h u i l . Z o o o k v e r t o o n t i e - der m e n s e l i j k w e z e n z i c h i n e e n f y s i e k e v o r m , m a a r e r - a c h t e r z i t h e t m e n s e l i j k i k . D e m e n s d i e z i c h z e l f w i l l e r e n k e n n e n , v o r m t z i c h u i t d e t a l l o z e e r v a r i n g e n e n waarnemingen, d i e h i j i n z i j n l e v e n d o o r m a a k t o m t r e n t wie h i j i s . D a a r i n l i g t o o k d e m e n s e l i j k e v r i j h e i d , n l . d a t h i j z i c h m e t z i j n d e n k e n e e n i d e e k a n v o r m e n o m t r e n t w i e h i j i s e n t o t z i n b e l e v i n g k a n komen i n z i j n h a n d e l e n i n d e w e r e l d . idee materie 21. De mens i n o n t w i k k e l i n g i s d e mens d i e s t a a t i n p o l a r i - t e i t e n . I e d e r moment s t a a t d e mens i n p o l a r i t e i t e n , h i j d r u k t e r z i c h i n u i t . De m e n s e l i j k e b i o g r a fi e i s e r e e n w a a r i n d e m e n s , i n toenemende m a t e z e l f v o r m g e e f t a a n z i j n l e v e n d o o r h e t op e l k a a r b e t r e k k e n v a n d e p o l e n . I n h e t b e g i n v a n z i j n l e v e n l e e f t d e m e n s g r o t e n d e e l s o n b e w u s t . D e m e n s w o r d t d a n g e l e i d d o o r z i j n e r f e l i j k e a a n l e g e n z i j n o m r i n g e n d m i l i e u . D e z e t w e e b e i n v l o e d e n s t e r k d e i n h o u d v a n d e p o l e n . D e m e n s d a a r t u s s e n o n t - w i k k e l t z i c h a a n d e z e i n h o u d e n , s t a a t i n d e s p a n n i n g d a a r t u s s e n . D a t s t u u r t i n b e l a n g r i j k e m a t e d e p e d a g o - g i s c h a a n p a k v a n h e t k i n d i n o n t w i k k e l i n g . Na h e t v o l w a s s e n w o r d e n w o r d t d e mens z e l f s t u u r m a n v a n d i t p r o c e s . De m e n s k o m t i n z i j n l e v e n s o n t w i k k e l i n g s t e e d s z e l f - s t a n d i g e r e n i n d i v i d u e l e r t e s t a a n b i n n e n d e p o l a r i t e i - t e n . H i j w o r d t d a a r m e e z e l f v o r m g e v e r v a n z i j n e i g e n leven e n l o t .

3:

3. EEN OPLEIDINGSMODEL ALS BEWUSTZIJNSMODEL VOOR DE OPLEIDER 3 . 1 D e c e n t r a l e i d e e v a n o p l e i d e n e n l e r e n De b e g r i p p e n z o a l s z e w o r d e n omschreven vormen o n d e r - deel v a n d e c e n t r a l e i d e e v a n o p l e i d e n e n l e r e n . Om d i t c e n t r a l e i d e e t e b e n a d e r e n , w i l l e n w i j h i e r d e b e g r i p - pen i n h u n o n d e r l i n g e samenhang t o n e n , o p d a t we d i c h t e r b i j d e o m s c h r i j v i n g v a n d e i d e e “ o p l e i d e n e n l e r e n ” w i l l e n komen. De b e g r i p p e n z u l l e n w i j h i e r i n e e n c i r k e l p l a a t s e n . De c i r k e l i s h e t b e e l d v a n e e n t o t a l i t e i t d i e b e s l o t e n i s i n z i c h z e l f , d . w . z . d i e e e n e i g e n w e r e l d v o r m t . D a t i s het g e v a l m e t e e n i d e e . E e n i d e e i s e e n w e r e l d i n z i c h z e l f , opgebouwd v a n u i t e e n e i g e n i n h o u d e n e e n e i g e n vorm. de totstandkom ng van het l e e l a n De ontmoeting van opleider en lerenden in e e r s 1 e leerd elen het p r het bepa de leerbeh es van en van eften vraag i n e i g e n — á T t u a t i e b.v. de werksituatie het eerproces leerr 22. _.sultaten de t o t s andkoming van he t e r u g - keerp an het erugkeerproces De e s s e n t i e v a n d i t m o d e l i s d a t i n i e d e r d e e l v a n h e t geheel o o k h e t g e h e e l a a n w e z i g i s , d . w . z . d e e l s g e r e a - l i s e e r d , d e e l s a l s p o t e n t i e . D i t i s z o v a n w e g e h e t f e i t , d a t i e d e r d e e l z o a l s h e t h i e r w o r d t g e g e v e n i s opgebouwd u i t d e 3 p o l a r i t e i t e n t o e k o m s t - v e r l e d e n , i d e e - m a t e r i e , b i n n e n - e n b u i t e n w e r e l d . 23. 3 . 2 . 1 L e e r v r a a g ; 3 . 2 . 2 L e e r b e h o e f t e n : 3 . 2 . 3 L e e r d o e l e n ; 3 . 2 . 4 L e e r p l a n ; 3 . 2 . 5 L e e r s i t u a t i e ; 3 . 2 . 6 L e e r r e s u l t a a t ; 3 . 2 . 7 Te r u g k e e r p l a n ; 3 . 2 . 8 Te r u g k e e r p r o c e s i n de e i g e n s i t u a t i e . 3.2 H e t model van o p l e i d e n e n l e r e n O p l e i d e n e n l e r e n : samenhangende b e g r i p p e n . Het model v a n o p l e i d e n e n l e r e n i s e e n u i t v o e r i g e b e - s c h r i j v i n g v a n h e t g e e n r e e d s i n h e t voorgaande w e r d aangeduid. In d i t m o d e l w a r d e n d e b e g r i p p e n d i e i n h e t g e b i e d v a n o p l e i d e n e n l e r e n e e n r o l s p e l e n b e h a n d e l d e n v e r v o l - gens i n e e n samenhang g e p l a a t s t . Daarmee s t r e v e n w e h e t v o l g e n d e n a : - w e p r o b e r e n h e t g e b i e d v a n o p l e i d e n e n l e r e n i n z i j n t o t a l i t e i t t e l a t e n z i e n ; - w e p r o b e r e n h e t g e b i e d z o d a n i g t e b e s c h r i j v e n d a t d e o p l e i d e r e e n i d e e k r i j g t v a n w a t e r a l l e m a a l n o d i g i s om o p l e i d e n e n l e r e n o p e l k a a r a f t e s t e m m e n ; - w e p r o b e r e n h e t m o d e l z o i n t e r i c h t e n d a t h e t z i c h t - baar m a a k t w a t h e t p r o c e s i n d e t i j d i s d a t z i c h a f - s p e e l t t u s s e n h e t moment d a t e e n l e e r v r a a g o p k o m t t o t en m e t h e t moment d a t d e v r a a g b e a n t w o o r d i s . We z u l l e n h i e r a c h t e r e e n v o l g e n s d e b e l a n g r i j k s t e b e - g r i p p e n u i t h e t m o d e l v a n o p l e i d e n e n l e r e n b e h a n d e l e n , d a t z i j n : 3 . 2 . 1 Leervraag I e d e r e v r a a g i s e e n b e g i n e n e e n e i n d t e g e l i j k e r t i j d . Het i s h e t e i n d v a n e e n p r o c e s e n h e t b e g i n v a n e e n nieuw p r o c e s . E e n m e n s d i e i e t s w i l w e t e n m o e t z i c h z e l f v r a g e n s t e l l e n . H e t s t e l l e n v a n d e j u i s t e v r a a g i s waar h e t i n e e r s t e i n s t a n t i e o p a a n k o m t . De v r a a g i s e e n m y s t e r i e u s i e t s . E r z i j n v e l e v r a g e n d i e a a n m i j g e s t e l d w o r d e n o f d i e i k me z e l f s t e l , m a a r n i e t a l d i e v r a g e n h e b b e n v o o r m i j b e t e k e n i s . E r z i j n vragen d i e e e n p r a k t i s c h e b e t e k e n i s v o o r m i j h e b b e n e n d i e d i r e c t t e b e a n t w o o r d e n z i j n . D a t z i j n o v e r h e t a l - gemeen v r a g e n d i e v a n a a r d c o n c r e e t z i j n e n g e r i c h t o p de m a t e r i ë l e w e r e l d om o n s h e e n . Deze v r a g e n v e r d i e n e n e e n d i r e c t a n t w o o r d . H e t z i j n vragen w a a r v o o r a n t w o o r d e n b e s t a a n , w a a r v a n h e t n o d i g i s d i e antwoorden t e v i n d e n . Er z i j n o o k v r a g e n d i e n o g g e e n a n t w o o r d k e n n e n . D i t z i j n o n t w i k k e l i n g s v r a g e n , d . w . z . h e t z i j n d i e v r a g e n waardoor e e n n i e u w e o n t w i k k e l i n g k a n s t a r t e n . N i e t a l l e vragen z i j n m i j n o n t w i k k e l i n g s v r a g e n . H e t g a a t erom d i e vragen o p t e s p o o r t e komen d i e b i j m i j e e n p r o c e s i n gang k u n n e n z e t t e n d a t l e i d t t o t r e a l i s e r i n g v a n m i j n o n t w i k k e l i n g s d o e l e n . “De v r a a g ” k a n u i t 2 b r o n n e n o n t s t a a n . E n e r z i j d s k a n z i j o n t s p r i n g e n a a n e e n c o n c r e t e s i t u a t i e w a a r i n i k g e - c o n f r o n t e e r d w o r d m e t m i j n g r e n z e n . I k w o r d t gewezen o p wat i n m i j z e l f o n a f i s e n waaraan i k v e r d e r m o e t w e r - ken A n d e r z i j d s k a n d e v r a a g o n t s p r i n g e n a a n b e p a a l d e i d e a - len d i e i n m i j z e l f t o t l e v e n komen e n d i e b i j m i j b e - paalde t o e k o m s t v e r w a c h t i n g e n o m t r e n t h e t e i g e n z i j n kunnen d o e n o n t s t a a n . wat i n m i j onaf i s , om verwerkelijking vraagt ideaal omtrent h e t menselijk z i j n vraag concrete s i t u a t i e waarin aanleiding t o t vraag wat i k mogelijk kan worden, kan z i j n 24. Zo d r u k t d u s d e v r a a g s t e e d s u i t : wat i k a f moet maken: b e a n t w o o r d e n ; wat i k m o e t b e g i n n e n : o n t d e k k e n d v e r n i e u w e n . Deze t w e e k a n t e n a a n v r a g e n z i j n a a n l e i d i n g t o t t w e e v e r s c h i l l e n d s o o r t i g e p r o c e s s e n . De v r a a g d i e moet worden a f g e m a a k t l e i d t t o t e e n o n d e r - zoekproces. H e t i s d a n n o d i g u i t t e z o e k e n h o e a l l e s p r e c i e s z i t . E r i s e e n s i t u a t i e , e r z i j n v o o r a f g a a n d e s i t u a t i e s , e r i s i e t s o n a f . H e t k o m t e r d a n o p a a n p r e - c i e s u i t t e v i n d e n w a t e r s c h o r t , d . w . z . w a t h e t t e k o r t i s . Wanneer h e t g a a t o m e e n l e e r v r a a g v a n d e z e s i g n a - t u u r, z a l d e o p l e i d e r e e n o n d e r z o e k m o e t e n i n s t e l l e n naar a c h t e r g r o n d e n v a n d e v r a a g om e r a c h t e r t e komen w a a r u i t d e z e p r e c i e s o n t s t a a n i s e n w a t d e c o n t o u r e n van d e v r a a g z i j n . Gaat h e t o m e e n t o e k o m s t v r a a g , d a n h e e f t a n a l y s e r e n w e i n i g z i n . H e t g a a t d a n v e e l e e r o m e e n i n i t i a t i e f p r o - c e s , n l . w e l k e s t a p p e n neem i k b i j h e t w e r k e n a a n m i j n v r a a g . E r z i j n d a n g e e n a n t w o o r d e n v o o r h a n d e n , h e t g a a t dan o m e e n p r o c e s v a n i n i t i a t i e f n e m e n , h a n d e l e n e n e v a l u e r e n . D a t i s e e n “ s t a p v o o r s t a p ” p r o c e s . 3 . 2 . 2 Leerbehoeften Wanneer w e s p r e k e n o v e r b e h o e f t e n d a n d o e l e n w e d a a r m e e op d e b i n n e n k a n t v a n w a t a l s v r a a g r e e d s n a a r b u i t e n kwam. 25. B . v. n a a r b u i t e n k o m t d e v r a a g n a a r e e n b e p a a l d g o e d , d a a r i n z i t d e b e h o e f t e a a n d a t g o e d . B e h o e f t e n b r e n g e n m i j i n b e w e g i n g m n l . i k g a e r o p u i t om z e t e b e v r e d i g e n . I n b e h o e f t e n s p r e e k t v o o r a l h e t m e n s e l i j k w i l s e l e m e n t . E r w o r d t i e t s g e w i l d , e r i s b e - h o e f t e a a n . H e t o n d e r z o e k e n v a n w a t d e b e h o e f t e i s i s een m o e i l i j k e z a a k . H e t g a a t d a a r b i j o m d e v r a a g : w a t w o r d t p r e c i e s g e w i l d ? Daar k o m e n w i j o o k t e r e c h t b i j d e v r a a g : w a t w i l i k e i g e n l i j k ? E r z i j n b e h o e f t e n i n o n s d i e v a s t z i t t e n a a n h e t l i c h a a m e n e r z i j n b e h o e f t e n d i e v a s t z i t t e n a a n d e m e n s e l i j k e p s y c h e . In d e b e h o e f t e b e v r e d i g i n g z i j n w i j a f h a n k e l i j k v a n e l - k a a r, d e e e n v o o r z i e t i n d e b e h o e f t e v a n d e a n d e r . B i j l e r e n b e t e k e n t d a t o . a . , d a t v e e l w a t g e l e e r d m o e t w o r - den n i e t g e l e e r d m o e t w o r d e n v o o r d e e i g e n p e r s o o n m a a r voor d e s i t u a t i e w a a r i n m e n s a m e n w e r k t m e t a n d e r e n e n voor a n d e r e n . H e t i s d a n b e l a n g r i j k v o o r d e l e e r m o t i v a - t i e d a t d i e s i t u a t i e o o k r e p r e s e n t e e r t w a t e s s e n t i e e l i s v o o r d e p e r s o o n l i j k e o n t w i k k e l i n g v a n h e t i n d i v i d u . Daar n u i s v o o r a l h e t b e h o e f t e - o n d e r z o e k o p g e r i c h t , n l . z e g t h e t t e k o r t , i n h e t f u n c t i o n e r e n v a n d e mens i n de s i t u a t i e i e t s o v e r d e e i g e n g r e n z e n v a n d a t i n d i v i d u d i e h i j m o e t o v e r s c h r i j d e n o m e e n o p t i m a l e b i j d r a g e t e kunnen l e v e r e n i n d e b e h o e f t e b e v r e d i g i n g v a n a n d e r e n e n daarmee i n d e r e a l i s e r i n g v a n h e t e i g e n z e l f . wat i s h e t i d e a a l - t y p i s c h e beeld van h e t e i g e n f u n c - tioneren? wat z i j n de grenzen w e l k e nieuwe s t a p die i k a l s i n d i v i d u b e h o e f t e n i n de e i g e n o n t - moet o v e r s c h r i j d e n ? w i k k e l i n g d i e n t zich aan? wat i s h e t e r v a r e n t e k o r t i n de s i t u a t i e ? 26. We z i t t e n h i e r m i d d e n i n h e t p r o b l e e m v a n d e m o t i v a t i e . Het i s e e n o u d e v r a a g o f m o t i v a t i e n u v o o r t v l o e i t u i t h e t s t r e v e n n a a r b e v r e d i g i n g v a n d e e i g e n b e h o e f t e n o f d a t m o t i v a t i e v o o r t v l o e i t u i t h e t s t r e v e n n a a r b e v r e d i - g i n g v a n a n d e r m a n s b e h o e f t e n . H e r z b e r g e n a n d e r e n h e b b e n erop g e w e z e n h o e m o t i v a t i e s a m e n h a n g t m e t d i e f a c t o r e n d i e i n t r i n s i e k a a n h e t w e r k z i j n , d . w . z . m e t d e z a a k e n h e t d o e l z e l f t e maken h e b b e n e n n i e t m e t d e b e v r e d i g i n g van d e e i g e n b e h o e f t e n . H e t d o e l v a n h e t w e r k i s m o t i v e - rend ( o f n i e t ) , d e b e l o n i n g i s b e v r e d i g i n g s c h e n k e n d ( o f n i e t ) . H e t o n d e r s c h e i d t u s s e n m o t i v a t i e e n s a t i s f a c t i e h e e f t t e m a k e n m e t h e t o n d e r s c h e i d v a n t o e - k o m s t - / d o e l - g e r i c h t e n v e r l e d e n - / v o l t o o i i n g g e r i c h t . Zo i s h e t s a l a r i s v o o r g e d a a n w e r k e n v o o r a l d e h o o g t e van h e t s a l a r i s e e n f a c t o r d i e t e m a k e n h e e f t m e t v o l - t o o i i n g , n l . e r v a a r i k d e b e l o n i n g a l s v o l d o e n d e v o l - t o o i i n g v a n h e t g e e n i k m e t m i j n a r b e i d s p r e s t a t i e g e r e a - l i s e e r d h e b ; d a a r m e e w o r d t d i e f a c t o r t o t “ s a t i s fi e r ” . B e l o n i n g i s e e n s a t i s fi e r o m d a t b e l o n i n g e n p r e s t a t i e aan e l k a a r g e k o p p e l d z i j n . Het d o e l v a n h e t w e r k i s e e n m o t i v a t i e f a c t o r o m d a t d a a r - i n h e t t o e k o m s t k a r a k t e r e n h e t z i c h k u n n e n r e a l i s e r e n v e r t e g e n w o o r d i g d z i j n . N a a r m a t e n u h e t d o e l v a n h e t w e r k en h e t d o e l v a n m i j n e i g e n o n t w i k k e l i n g m e e r s a m e n g a a n , i s e r s p r a k e v a n m o t i v a t i e . D i t i s o o k d e r e d e n w a a r o m i n h e t p r o c e s v a n o p l e i d e n e n l e r e n h e t f o r m u l e r e n v a n d o e l e n o p g r o n d v a n l e e r b e h o e f t e n z o c e n t r a a l s t a a t . 3 . 2 . 3 L e e r d o e l e n 27. B i j l e e r d o e l e n z i j n e r d r i e s o o r t e n d o e l e n t e o n d e r - s c h e i d e n . A l l e r e e r s t z i j n e r d o e l e n d i e e x a c t a a n g e v e n w a t h e t e i n d g e d r a g v a n d e m e n s , d i e d o o r e e n l e e r p r o c e s h e e n - g a a t , m o e t z i j n . D e z e d o e l e n z i j n v o o r a l r e l e v a n t v o o r bekend g e d r a g d a t e x a c t e n e e n d u i d i g m o e t w o r d e n v e r - t o o n d . Ten t w e e d e z i j n e r d o e l e n d i e e e n e r v a r i n g s r e s u l t a a t aangeven v o o r d e l e r e n d e . Z i j h e b b e n e e n v o r m d i e d e l e r e n d e d o o r e r v a r i n g s s i t u a t i e s h e e n g a a n d , k a n r e a l i - s e r e n . D e o m s c h r i j v i n g v a n h e t d o e l i s h i e r b i j n i e t e x a c t e n a l g e m e e n m a a r i s g e r i c h t o p d e i n d i v i d u a l i t e i t van d e l e r e n d e . H e t d o e l g e e f t d e r i c h t i n g a a n w a a r i n h e t v e r w e r v e n v a n e e n e i g e n i n d i v i d u e l e h o e d a n i g h e i d g e r e a l i s e e r d k a n w o r d e n . Ten d e r d e z i j n e r d o e l e n d i e t e maken h e b b e n m e t p o t e n - t i b l e s t r e e f r i c h t i n g e n t e r r e a l i s e r i n g v a n i d e a l e n . Z e z i j n g e r i c h t o p d e i n d i v i d u e l e r e a l i s e r i n g v a n h e t e i - gen l e v e n s l o t . Z e z i j n o o k n i e t e x a c t a a n t e g e v e n m a a r ze z i j n v e e l e e r t e o m s c h r i j v e n i n b e e l d e n , i m a g i n a t i e s , w a a r i n i e t s z i c h t b a a r w o r d t v a n w a a r d e l e r e n d e n a a r s t r e v e n k a n . Het d o e l a l s z o d a n i g g e e f t e e n t o e s t a n d a a n d i e u i t e i n - d e l i j k b e r e i k t m o e t w o r d e n . H e t g a a t d a n o m e e n e i n d - r e s u l t a a t . A l s h e t g a a t om e e n d o e l b i j o p l e i d e n e n l e - r e n , e e n d o e l d u s d a t i n m e n s e n m o e t w o r d e n g e r e a l i - s e e r d , d a n k a n d a t d o e l i n d e v o r m v a n e e n e i n d r e s u l - t a a t w a r d e n g e f o r m u l e e r d . Het d o e l l i g t d a a r w a a r j e w i l t k o m e n . Z o a l s r e e d s a a n - gegeven, i s d a a r b i j d e e x a c t h e i d v a n d e d o e l o m s c h r i j - v i n g a f h a n k e l i j k v a n h e t s o o r t d o e l d a t g e s t e l d i s . B i j d e v e r s c h i l l e n d s o o r t i g e d o e l e n s p r e e k t z i c h i e t s u i t v a n h e t v e r s c h i l l e n d s o o r t i g p r o c e s d a t p l a a t s v i n d t b i j d e o p l e i d e r e n l e r e n d e om d i e d o e l e n t e b e r e i k e n . Nemen w e b . v . d e e x a c t e g e d r a g s d o e l e n . D e A m e r i k a a n Mager i s e e n p r e c i e z e v e r t o l k e r v a n h o e j e o p l e i d i n g s - d o e l e n f o r m u l e e r t d i e b e t r e k k i n g h e b b e n o p e x a c t g e - d r a g . H i j s t e l t d a t d o e l e n g e f o r m u l e e r d m o e t e n w o r d e n i n 3 o n d e r d e l e n , n l . : . h e t g e d r a g ; . d e c o n d i t i e s w a a r o n d e r d a t g e d r a g b e r e i k t m o e t w o r - den; • d e s t a n d a a r d e n w a a r a a n h e t r e s u l t a a t m o e t v o l d o e n . Wanneer h e t g a a t o m h e t f o r m u l e r e n v a n e x a c t e t e c h - n i s c h e o p e r a t i o n e l e d o e l e n b . v . h e t o p s t a r t e n v a n e e n pomp, d a n i s d i t o n d e r s c h e i d z e e r b r u i k b a a r , i m m e r s 28. h e t g e d r a g m o e t d e r m a t e e x a c t z i j n d a t d e p o m p i n d e r - daad s t a r t . E r v a r i n g l e e r t , d a t a l s d e z e d o e l e n n i e t w e r k e l i j k e x a c t z i j n o m s c h r e v e n , d i t s n e l l e i d t t o t o n - v o l l e d i g e i n s t r u c t i e s , h e t g e e n i n d e f e i t e l i j k e o p e r a - t i e n a r e g e v o l g e n k a n h e b b e n . I m m e r s , i s i e m a n d i e t s f o u t o f o n v o l l e d i g g e l e e r d , d a n i s h e m d a t n i e t s n e l a f g e l e e r d . H e t f o r m u l e r e n v a n d o e l e n o p e e n d e r g e l i j k e w i j z e b r e n g t d e o p l e i d e r o p h e t s p o o r h o e h e t p r o c e s van o p l e i d e n e n l e r e n m o e t v e r l o p e n . D e l o g i c a v a n h e t e i n d g e d r a g b e p a a l t i n z e k e r e z i n h e t p r o c e s v e r l o o p . H e t p r o c e s i s d o e l a f g e l e i d . E r i s e r v a r i n g m e t h o e d i t p r o - ces h e t m e e s t e f f e c t i e f k a n v e r l o p e n . O p l e i d i n g e n z i j n k o p i e e r b a a r , d e l e r e n d e n p a s s e n z i c h i n . Wanneer d e d o e l e n l i g g e n o p h e t e r v a r i n g s g e b i e d , h e t - geen b e t e k e n t d a t t o t e e n e i g e n s t i j l m o e t w o r d e n g e k o - men, d a n i s d e w e g v a n h e t e r v a r i n g s l e r e n v o o r o p s t a a n d . H i e r i s e c h t e r a l v e e l m o e i l i j k e r d e e f f e c t i e f - s t e w e g v a s t t e s t e l l e n v o o r o p l e i d e r e n l e r e n d e n . Het p r o c e s i s n i e t t e p r o g r a m m e r e n . H e t o n t w i k k e l t z i c h i n h e t s p a n n i n g s v e l d t u s s e n d e a a n b e v e l i n g e n v a n d e o p - l e i d e r o p g r o n d v a n d e v r o e g e r e e r v a r i n g e n e n d e e i g e n i n d i v i d u e l e p e r s o o n l i j k h e i d v a n d e l e r e n d e d i e a l l e e r - v a r i n g e n z e l f v e r w e r k t e n d i e e i g e n k e u z e n m a a k t i n d e v o o r t g a n g v a n h e t l e e r p r o c e s . De f o r m u l e r i n g v a n d e z e d o e l e n z a l v e e l e e r e e n v r i j e n open k a r a k t e r h e b b e n . Z e z u l l e n n i e t m e e r k u n n e n z i j n dan r i c h t i n g a a n w i j z e r s . Het d e r d e s o o r t d o e l e n i s , z o w e r d g e z e g d , a l l e e n a a n t e g e v e n i n b e e l d e n . H e t z i j n d o e l e n d i e d e s p e c i fi e k e s t r e e f r i c h t i n g e n e n i d e a l e n v a n h e t i n d i v i d u b e t r e f - f e n . H e t w o n d e r l i j k e h i e r n u i s , d a t h o e p e r s o o n l i j k e r de d o e l e n t o e g e s n e d e n m o e t e n w o r d e n , h o e u n i v e r s e l e r d e b e e l d e n w o r d e n w a a r i n d i e d o e l e n k u n n e n w o r d e n a a n g e g e - ven. D i e u n i v e r s e l e b e e l d e n v e r b e e l d e n f u n d a m e n t e l e waarden i n d e o n t w i k k e l i n g v a n h e t m e n s e n l e v e n . Z o k a n b . v . h e t b e e l d v a n P a r c i v a l i n e e n v a n d i e n s a v o n t u r e n z e e r v e e l z e g g e n d z i j n v o o r d e d r e m p e l w a a r e e n s p e c i - fi ek i n d i v i d u v o o r s t a a t . Z o ' n b e e l d z o u a l s d o e l f o r m u - l e r i n g k u n n e n d i e n e n . H e t h e e f t z e g g i n g s k r a c h t v o o r h e t i n d i v i d u o p d i e t i j d , o p d i e p l a a t s i n z i j n o n t w i k k e - l i n g n a a r d e e i g e n i k - r e a l i s e r i n g . Doelen z i j n r i c h t b a k e n s . D e i n h o u d v a n h e t d o e l r i c h t i d e a l i t e r a l l e s w a t e r b i j h e t l e r e n g e b e u r t . 3 . 2 . 4 L e e r p l a n I n e e n p l a n s t a r t d e v o o r s t e l l i n g o m t r e n t h o e h e t l e e r - p r o c e s z a l g a a n . Een p l a n i s a l s e e n o n t w e r p v a n e e n b r u g d i e g e s l a g e n w o r d t t u s s e n v e r l e d e n e n t o e k o m s t , t u s s e n i d e a a l e n w e r k e l i j k h e i d . Om d i e b r u g t e s l a a n i s h e t v o l g e n d e n o d i g : tekort verleden essentie ideaal w e r k e l i j k h e i d concrete situatie toekomst doel 29. A l l e r e e r s t m o e t e r e e n v o o r s t e l l i n g o n t w i k k e l d w o r d e n o m t r e n t h e t t e k o r t e n h e t d o e l : d e h o r i z o n t a l e p o l a r i - t e i t . Ook m o e t e r e e n v o o r s t e l l i n g o n t w i k k e l d w o r d e n o m t r e n t de e s s e n t i e v a n w a a r h e t o m g a a t , a l s o o k d e c o n c r e t e s i t u a t i e s w a a r i n a l l e s g e s t a l t e m o e t k r i j g e n , d e v e r t i - c a l e p o l a r i t e i t . H e t p l a n n u k o m t b e t e r t o t s t a n d n a a r - mate e r e e n l e v e n d i g e v o o r s t e l l i n g i s v a n d e z e t w e e p o - l a r i t e i t e n . I m m e r s , k a n d e l e r e n d e z i c h v o l l e d i g i n deze p o l a r i t e i t e n i n l e v e n , d a n i s h i j i n s t a a t o m v ó ó r z i c h t e z i e n : • w a t d e w e g i s d i e g e g a a n m o e t w o r d e n ; • w a t d e s t a p p e n z i j n d i e genomen m o e t e n w a r d e n ; • w a t h e t r i t m e i s w a a r i n e e n e n a n d e r z i c h m o e t g a a n v o l t r e k k e n . H i e r d o o r h e e n s p e l e n w e e r a l l e e l e m e n t e n d i e i n h e t v o o r a f g a a n d e z i j n b e s c h r e v e n ; b . v . h o e c o n c r e t e r d e p o - l e n z i j n a a n t e g e v e n i n d e z i n d a t h e t o m h e r h a l e n d , e l e m e n t a i r g e d r a g g a a t , h o e c o n c r e t e r e e n p l a n k a n z i j n d a t e e r s t o p d e z e d r i e p e i l e r s k a n w o r d e n a a n g e g e v e n . I n d e t e c h n i s c h e o r g a n i s a t i e k u n d e w e r k t m e n v e e l m e t zogenaamde n e t w e r k p l a n n i n g e n . B i j d e r g e l i j k e p l a n n i n g e n i s s p r a k e v a n e e n z e e r c o n c r e t e v o o r s t e l l i n g o v e r d e twee p o l a r i t e i t e n e n k a n a l s z o d a n i g i n d e t i j d w a r d e n aangegeven, d e k o r t s t e w e g , w e l k e s t a p p e n e r g e z e t m o e - t e n w o r d e n , a l s m e d e h o e a l l e a c t i v i t e i t e n o p e l k a a r a f - gestemd k u n n e n w o r d e n . Schematisch samengevat: tekorten essentie de weg zien h e t r i t m e te nemen stappen concrete s i t u a t i e s doelen 30. Overal komen we i n h e t s o c i a l e , “ h e t p l a n ” t e g e n : l o o p - baan o f c a r r i b r e p l a n , l e v e n s p l a n , s c h o o l p l a n , l e e r p l a n , kortom o v e r a l w a a r v o o r s t e l l i n g e n o n t w i k k e l d w a r d e n over h o e h e t z o u moeten g a a n . H e t i s d e v r a a g n a t u u r - l i j k i n w e l k e m a t e e e n p l a n d e d i n g e n w e r k e l i j k b e ï n - v l o e d t . I n h e t p l a n u i t z i c h e e n s p e c i fi e k m e n s e l i j k vermogen, n l . o m l a n g s d e w e g v a n d e v o o r s t e l l i n g d e loop d e r d i n g e n t e b e ï n v l o e d e n . B i j “ d e weg” g a a t h e t om d e r o d e d r a a d d i e d o o r h e t g e - heel l o o p t . B i j n e t w e r k p l a n n i n g i s d a t d e k o r t s t e r o u - t e . B i j e e n l e v e n s p l a n i s d a t d e e s s e n t i ë l e l e v e n s v r a a g o f opgave w a a r men a a n w e r k t . B i j s t a p p e n g a a t h e t om k e u z e n . We l k e keuzen z i j n e r t e maken, w a t m o e t v e r z o r g d w o r d e n o p w e l k moment, o p d a t voortgang m o g e l i j k b l i j f t ? H e t g a a t d a a r v o o r a l om d e c o n d i t i e s waaronder h e t l e e r p r o c e s p l a a t s k a n v i n d e n . B i j r i t m e g a a t h e t om d e harmonische a f s t e m m i n g v a n d e onderdelen i n r u i m t e e n t i j d . B i j v e e l p l a n n i n g e n v e r - wordt r i t m e t o t m a a t , d . w . z . a f g e m e t e n s t a p j e s v a n g e - l i j k g e w i c h t . R i t m e i s v e e l s u b t i e l e r , h e t h e e f t t e maken m e t l e v e n s p r o c e s s e n . A l l e l e v e n s p r o c e s s e n h e b b e n een r i t m e , d a t i s d e s u b t i e l e afstemming t u s s e n d e t w e e polen. I e d e r m e n s e n h a r t h e e f t e e n e i g e n r i t m e . I e d e r l e e r p r o c e s h e e f t e e n e i g e n r i t m e . D a t l e e r r i t m e t e v i n - den d a t i s d e k u n s t v a n i e d e r l e e r p l a n . 3 . 2 . 5 O p l e i d i n g s - e n l e e r s i t u a t i e In d e o p l e i d i n g s - e n l e e r s i t u a t i e m o e t d e a f s t a n d d i e er i s t u s s e n o p l e i d e r e n l e r e n d e o v e r b r u g d w a r d e n . D i e a f s t a n d w o r d t o v e r b r u g d d o o r d e o n t m o e t i n g t u s s e n o p - l e i d e r e n l e r e n d e . 31. Wat i s e i g e n l i j k d i e o n t m o e t i n g ? H e t w o o r d z e l f g e e f t daar a l i e t s v a n a a n , n l . o n t - m o e t e n . M o e t e n w i l z o v e e l zeggen a l s d a t w a t g e d a a n o f g e d a c h t w o r d t , g e s c h i e d t vanwege k r a c h t e n d i e b u i t e n h e t e i g e n i k l i g g e n . I k b e n het d a n n i e t z e l f d i e d e n k t o f d o e t maar h e t i s e e n v a n b u i t e n komende k r a c h t d i e m i j a a n z e t om t e denken o f t e doen. Wanneer e r s p r a k e i s v a n o n t - m o e t e n , d a n w i l d a t zeggen dat h e t d e n k e n o f h a n d e l e n g e s c h i e d t o p g r o n d v a n h e t eigen i k . H e t g a a t om d e o n t m o e t i n g t u s s e n t w e e i k k e n , de o p l e i d e r e n d e l e r e n d e . A l l e s w a t e r a l s v o o r b e r e i - ding g e d a a n w o r d t v o o r d e o p l e i d i n g s - e n l e e r s i t u a t i e i s g e r i c h t o p h e t m o g e l i j k maken v a n d e z e o n t m o e t i n g . In d e w e r k e l i j k h e i d v a n a l l e d a g i s v a a k s p r a k e v a n h e t t e g e n o v e r g e s t e l d e , n l . a l l e s i s e r o p g e r i c h t d e a n d e r e te r i c h t e n i n z i j n g e d r a g , i n z i j n h a n d e l e n e n d e n k e n . De o n t m o e t i n g k o m t t o t s t a n d w a n n e e r d e l e e r s i t u a t i e , die i s i n g e r i c h t d o o r d e o p l e i d e r , d a t g e n e b e l e e f b a a r maakt w a t d e l e r e n d e i n z i j n v o l g e n d e l e e r s t a p m o e t verwerven. B i j v e e l v o r m e n v a n o p l e i d e n i s d e o p l e i d e r v o l l e d i g i n s t r u m e n t e e l b e z i g , d . w . z . d a t h i j z i c h z e l f t o t i n - strument gemaakt h e e f t v a n d e s i t u a t i e ; h i j i s om z o t e zeggen h e t b e l a n g r i j k s t e o p l e i d i n g s - e n l e e r m i d d e l g e - worden i n h e t t o t a a l a a n m i d d e l e n . I n e e n d e r g e l i j k e c u l t u u r s t r e e f t d e o p l e i d e r n a a r e e n p e r f e c t g e d r a g . Dat s l u i t a a n o p z i j n v e r o n d e r s t e l l i n g d a t h e t o p l e i d e n en l e r e n e e n s i t u a t i e v a n o v e r d r a g e n i s . D e o p l e i d e r g e e f t , d e l e r e n d e n e e m t . Wanneer h e t g a a t om g e d r a g d a t gedaan i s e n d a t p r e c i e s h e r h a a l d m o e t w o r d e n g a a t d i t op. Er i s i n e e n d e r g e l i j k e s i t u a t i e n i e t w e r k e l i j k s p r a k e van e e n o n t m o e t i n g . I m m e r s , h e t g e d r a g v a n d e l e r e n d e dat d o o r d e o p l e i d e r v o o r g e s c h r e v e n w o r d t i s n i e t p e r sé z i j n p e r s o o n l i j k g e d r a g , m a a r h e t g e d r a g d a t d e werkopgave v a n hem v r a a g t . I n e e n d e r g e l i j k g e v a l i s e r sprake v a n o p o f f e r i n g d o o r d e l e r e n d e , n l . h i j z i e t a f van e i g e n i m p u l s e n e n r i c h t z i c h u i t s l u i t e n d o p d e e i - sen v a n d e s i t u a t i e . De o p l e i d e r i s i n s t r u m e n t o m d i t m o g e l i j k t e m a k e n , n l . o m d e o n t m o e t i n g t u s s e n d e e i s e n e n n o d e n v a n d e s i t u a t i e e n d e c a p a c i t e i t v a n d e l e r e n d e m o g e l i j k t e maken. s t e l t z i c h i n dienst de lerende-.4 opleider als instrument noden en eisen van de s i t u a t i e 32. Wanneer h e t o m d e l e r e n d e z e l f g a a t , o m z i j n o n t w i k k e - l i n g , d a n i s h e t d e o p l e i d e r d i e z i c h i n d i e n s t s t e l t van d e l e r e n d e . I n d e o p l e i d i n g s s i t u a t i e o n t m o e t d e l e - rende d e o p l e i d e r . I n d e z e o n t m o e t i n g v a n t w e e m e n s e n kan i e t s n i e u w s o n t s t a a n , n l . a l l e a a n w e z i g e e r v a r i n g en k e n n i s v a n b e i d e n k a n d o o r e e n w i s s e l w e r k i n g i n e e n nieuwe v o r m s t r o m e n . E r i s d a n g e e n s p r a k e m e e r v a n a l - l e e n e e n t r a n s f e r v a n r e e d s v e r w o r v e n , b e s t a a n d e i n - z i c h t e n , k e n n i s , e n z . t u s s e n o p l e i d e r e n l e r e n d e m a a r er o n t s t a a t e e n n i e u w i n z i c h t , e e n n i e u w e e r v a r i n g b i j b e i d e n . I n v e e l o p l e i d i n g s - e n l e e r s i t u a t i e s i s e e n d e r g e l i j k p r o c e s w a a r t e n e m e n . E e n v o o r b e e l d : w a n n e e r e r e e n r o l l e n s p e l i s i n g e r i c h t w a a r i n b e p a a l d e r o l l e n o m s c h r e - ven z i j n , d a n z u l l e n d e r o l l e n s p e l e r s a a n v a n k e l i j k v a s t h o u d e n a a n d e i n f o r m a t i e z o a l s i n d e r o l l e n w e r d omschreven. O p e e n g e g e v e n m o m e n t e c h t e r k o m t e e n v a n de s p e l e r s b u i t e n z i j n r o l , h i j o f z i j b r e n g t i e t s v a n z i c h z e l f d o o r d e r o l h e e n i n . D i t z a l d i r e c t t o t g e - v o l g h e b b e n d a t h e t r o l l e n s p e l z i c h k a n v e r d i e p e n , n l . dat d o o r d e r o l l e n h e e n t w e e i n d i v i d u e n m e t e l k a a r a a n de s l a g g a a n . P a s d a n k a n e r i e t s n i e u w s o n t s t a a n , p a s dan z a l e e n u n i e k g e b e u r e n o n t s t a a n w a a r i n d e s p e l e r s en m o g e l i j k o o k d e w a a r n e m e r s e e n v o l s t r e k t n i e u w e e r - v a r i n g o p d o e n . D i t v o o r b e e l d b r e n g t o n s b i j h e t l e e r - p r o c e s i n d e w e r k s i t u a t i e . 3 . 2 . 6 L e e r p r o c e s I n e e n p r o c e s w i l i k d r i e s t a d i a o n d e r s c h e i d e n d i e z i c h a c h t e r e e n v o l g e n s k u n n e n v o l t r e k k e n . Het e e r s t e s t a d i u m i n h e t p r o c e s i s h e t s t a d i u m v a n “ d e i n h o u d e l i j k e b e p a a l d h e i d ” . Wanneer t w e e o f m e e r i n d i v i d u e n i n d e w e r k s i t u a t i e b i j e l k a a r k o m e n d a n z u l l e n z i j v o o r a l v a n u i t d e g e s t e l d e t a a k m e t e l k a a r o m g a a n . I e d e r v a n d e z e i n d i v i d u e n i s een i k m e t e e n t o t d a n t o e g e r e a l i s e e r d g e h e e l v a n e r - v a r i n g e n , k e n n i s , i n z i c h t e n , e n z . I n i e d e r e s i t u a t i e z a l h e t i n d i v i d u a a n v a n k e l i j k s t e r k v a n u i t z i j n v e r w o r - ven k e n n i s e n e r v a r i n g d e n k e n e n h a n d e l e n . Wat e r g e b e u r t t u s s e n o p l e i d e r e n l e r e n d e i n d e w e r k s i - t u a t i e s p e e l t z i c h a f b i n n e n d e g r e n z e n v a n b e i d e r i n - houd. V e e l o f w e i n i g k e n n i s e n e r v a r i n g m a a k t e e n g r o o t v e r s c h i l u i t i n w a t m o g e l i j k i s o f n i e t t u s s e n b e i d e n . Er z a l i n h e t p r o c e s o p d i t moment s p r a k e z i j n v a n e e n i n h o u d e l i j k e t r a n s f e r . D e z e i n h o u d z a l z i c h s l e c h t s langzaam w e d e r z i j d s o p e n b a r e n i n d e r i c h t i n g v a n e e n z e k e r e g e m e e n s c h a p p e l i j k h e i d . D e o p l e i d e r h e e f t e e n v o o r s p r o n g i n i n h o u d e n / o f e r v a r i n g , d e l e r e n d e z a l 33. z i c h i n v o e g e n o m t o t g e m e e n s c h a p p e l i j k h e i d t e k o m e n . Doet d e l e r e n d e d i t n i e t , b . v . o m d a t e r i n h e m a n d e r e v r a g e n l e v e n , d a n o n t s t a a t e r n i e t s . B i j i n h o u d e n h o r e n l e e r v o r m e n . I e d e r e i n h o u d h e e f t z i j n e i g e n l e e r v o r m . Wa n n e e r h e t g a a t om d e i n h o u d e n z a l i e - dere o p l e i d i n g s - e n l e e r s i t u a t i e e e n l e e r v o r m m o e t e n hebben w e l k e d e o v e r d r a c h t v a n i n h o u d m o g e l i j k m a a k t . D a a r b i j g e l d t , d a t d e l e e r v o r m e n d e i n h o u d m o e t e n a a n - s l u i t e n b i j d e k e n n i s d i e i n d e l e r e n d e a a n w e z i g i s . H i e r i s e e n e e r s t e g r e n s : h e t i s m o g e l i j k s t e e d s v e r d e r i n h o u d e n t e p r e c i s e r e n , t e v e r fi j n e n , t e d e t a i l l e r e n , maar h e t v o e g t o p e e n g e g e v e n moment w e i n i g n i e u w s m e e r t o e . D i t k u n n e n w e w a a r n e m e n b i j s p e c i a l i s m e n w a a r i n s t e e d s v e r d e r g e d e t a i l l e e r d w o r d t m a a r w a a r b i n n e n d e grenzen v a n d e i n h o u d g e o p e r e e r d w o r d t . Een s t a p v e r d e r k o m t h e t p r o c e s w a n n e e r o p e e n g e g e v e n moment d e i n h o u d l o s g e l a t e n k a n w a r d e n e n g e w e r k t k a n worden a a n d e k r a c h t e n d i e , a c h t e r d e i n h o u d v e r s c h o - l e n , w e r k e n i n h e t p r o c e s t u s s e n m e n s e n . H i e r z i t t e n w e i n h e t g e b i e d v a n “ h e t e r v a r e n ” . N i e t i n d e z i n v a n n a - e r v a r e n m a a r i n d e z i n v a n e e n o r i g i n e l e e r v a r i n g d i e de l e r e n d e m e n s o p d o e t . H e t g e b i e d v a n h e t e r v a r e n i s h e t g e b i e d w a a r d e d i n g e n z i c h n i e t m e e r i n h o u d e l i j k voordoen m a a r w a a r h e t g a a t o m d e w e r k i n g v a n k r a c h - t e n . W e l e r e n d o o r e r v a r i n g d e w e r k i n g e n w a a r t e n e - men. I n d e n i e t - m a t e r i ë l e w e r k e l i j k h e i d g e l d t d i t a l - t i j d , n l . a a n d e w e r k i n g e n w o r d e n w i j g e w a a r . Hoe d o o r b r e k e n w i j d e g r e n s t u s s e n d e u i t e r l i j k e v e r - s c h i j n i n g v a n d e d i n g e n e n w e r k i n g e n a c h t e r d e d i n g e n ? D a a r t o e z i j n t w e e w e g e n b e g a a n b a a r. De e e r s t e w e g i s o m d i n g e n i n d e t i j d t e v e r v o l g e n . Wer k ingen w a r d e n i n d e t i j d z i c h t b a a r . W i l l e n w i j i e t s l e r e n o v e r e e n m e n s , e e n g r o e p , o v e r e e n o r g a n i s a t i e o f o v e r e e n o r g a n i s m e , d a n z u l l e n w i j z e i n d e t i j d moeten v e r v o l g e n . H e t i s d a n n o d i g d e g r o e p , d e o r g a n i - s a t i e , a l s e e n t i j d s o r g a n i s a t i e t e l e r e n z i e n . W e r k i n - gen k u n n e n w i j i n d e t i j d w a a r n e m e n . D i t i s e e n l o n g i - t u d i n a a l o n d e r z o e k p r o c e s . De t w e e d e w e g i s o m d e e i g e n v e r h o u d i n g t o t d e d i n g e n t e o n d e r z o e k e n . H o e v e r h o u d i k m i j t o t d e i n h o u d e n d e g e b e u r t e n i s s e n ? We komen d a n i n h e t g e b i e d v a n h e t o o r - d e e l . M e t h u l p v a n o n s d e n k e n k u n n e n w e d i c h t e r b i j d e k r a c h t e n a c h t e r d e d i n g e n k o m e n . M e t o n s g e v o e l k u n n e n we d e k r a c h t e n a c h t e r d e d i n g e n b e l e v e n . We k o m e n h i e r i n h e t g e b i e d v a n h e t o m g a a n v a n m e n s e n met e l k a a r e n h e t omgaan v a n d e m e n s m e t d e h e m o m r i n - gende w e r e l d . H o e b e ï n v l o e d e n z i j e l k a a r , w e l k e k r a c h - t e n w e r k e n e r t u s s e n d e mensen? De n a d r u k l i g t h i e r o p b e w u s t z i j n , n l . d a t d e m e n s d e z e k r a c h t e n d o o r z i e t i n h u n w e r k i n g e n e n z e a l s z o d a n i g 34. l e e r t b e h e e r s e n . H i e r d i e n t z i c h o p n i e u w e e n g r e n s a a n d i e d o o r b r o k e n k a n w a r d e n . D i e g r e n s l i g t b i j h e t scheppend w e r k e n m e t d i e k r a c h t e n . H e t g a a t d a n o m h e t i n i t i a t i e f , n l . o m m e t m i d d e l e n , v a n u i t h e t d o o r z i e n van d e w e r k i n g e n , t o t n i e u w s c h e p p e n d w e r k t e k o m e n . H i e r t r e e d t h e t v r i j e h a n d e l e n i n . O o k b i j d e e e r s t e s t a p i n h e t l e e r p r o c e s w a s e r r e e d s h a n d e l e n m a a r o n - v r i j n l . h e r h a a l d h a n d e l e n o p g r o n d v a n b e s t a a n d e i n - z i c h t e n , e n z . H o e k u n n e n w e d e g r e n s t u s s e n b e w u s t w o r - d i n g e n s c h e p p e n d h a n d e l e n d o o r b r e k e n ? D a a r v o o r z i j n wederom 2 w e g e n a a n t e g e v e n . De e e r s t e w e g i s o m s t e e d s d e d i n g e n a l s t o t a l i t e i t t e l e r e n z i e n . D o o r d a t w e g e v a n g e n z i t t e n i n o n z e e i g e n d e n k m o d e l l e n , r e p r o d u c e r e n w e m e t o n s h a n d e l e n v o o r t d u - r e n d b e s t a a n d e v o o r s t e l l i n g e n o v e r d e w e r k e l i j k h e i d . We denken i n t h e o r e t i s c h e a b s t r a c t i e s o v e r h e t g e h e e l . H e t denken m o e t e n w i j o m s c h o l e n t o t e e n w a a r n e m i n g s i n s t r u - ment v a n h e t h a n d e l e n . Verwa c h t e n w i j v a n d e l e r e n d e d a t h i j i n d e w e r k s i t u a - t i e i n i t i a t i e f r i j k h a n d e l t , n l . d a t d o e t w a t d e s i t u a - t i e v r a a g t , d a n i s d e o n t w i k k e l i n g v a n d e n k e n a l s w a a r - n e m i n g s i n s t r u m e n t n o o d z a k e l i j k . De t w e e d e w e g om t o t v r i j h a n d e l e n t e k o m e n i s d i e v a n de e i g e n i n d i v i d u e l e s c h o l i n g s w e g . H e t i s s l e c h t s m o g e - l i j k h e t g o e d e i n i t i a t i e f t e nemen w a n n e e r d e m e n s z i c h i n n e r l i j k i n t e n s i e f m e t d e z a a k b e z i g h o u d t . H e t w e r k e n aan d e e i g e n i n n e r l i j k e o n t w i k k e l i n g b e t e k e n t z i c h i n - t e n s i e f i n s p a n n e n o m d e t a a l d e r d i n g e n t e l e r e n v e r - s t a a n . K a n d e m e n s l o s k o m e n v a n z i j n e i g e n v o o r s t e l l i n - gen e n k a n d e m e n s l u i s t e r e n n a a r d e s t e m d e r d i n g e n , d . w. z . k a n h i j h e t o b j e c t v o o r z i c h z e l f l a t e n s p r e - ken? D i t a l l e s v r a a g t e e n l o u t e r i n g v a n d e e i g e n b e - g e e r t e n . I n d e m e n s v e r d r i n g e n z i c h a l l e r l e i i m p u l s e n t o t h a n d e l e n . E r i s z o v e e l t e d o e n , e r i s z o v e e l n o - d i g . V e e l d a a r v a n i s s t o f d a t o p w a a i t e n w e e r n e e r - v a l t . D e m e n s k a n z i c h v e r l i e z e n i n a l l e r l e i i n i t i a - t i e v e n o m d a t h i j s l e c h t s z i j n e i g e n e g o ï s t i s c h e i m p u l s v o l g t . B i j i n i t i a t i e v e n b e w e e g t d e m e n s h a n d e l e n d i n e e n o p e n r u i m t e . H i j g e e f t z e l f v o r m a a n d e d i n g e n . H i j t o e t s t de e f f e c t e n v a n z i j n h a n d e l e n a a n d e o p g a v e d i e h i j g e - s t e l d h e e f t e n b e o o r d e e l t a a n d e h a n d d a a r v a n o f h e t goed w a s . D a t i s d e h o o g s t e t r a p v a n h e t m e n s e l i j k h a n - d e l e n : z e l f e e n w e r e l d s c h e p p e n d i e i n d e b e h o e f t e v a n een a n d e r v o o r z i e t . 3 . 2 . 7 L e e r r e s u l t a a t i n de vorm van aanwezige k e n n i s ; i n de vorm van handelingsbekwaamheid; i n de vorm van h o u d i n g o f e i g e n p e r s o o n l i j k h e i d . 35. Het l e e r r e s u l t a a t i s d a t g e n e w a t g e c r e ë e r d i s d o o r h e t p r o c e s v a n o p l e i d e n e n l e r e n . E e n r e s u l t a a t k a n z i c h i n v e l e r l e i v o r m e n v e r t o n e n . Er k u n n e n d r i e c a t e g o r i e ë n r e s u l t a t e n o n d e r s c h e i d e n worden, n l . : • g e d r a g s r e s u l t a a t ; • e r v a r i n g s r e s u l t a a t ; ▪ w e z e n s r e s u l t a a t . B i j e e n g e d r a g s r e s u l t a a t i n mensen k a n z i c h d i t i n d r i e v e r s c h i j n i n g s v o r m e n m a n i f e s t e r e n : . . . Langs d e w e g v a n t o e t s e n e n o b s e r v e r e n w o r d t g e p o o g d d a t w a t z i c h g e r e a l i s e e r d h e e f t , v a s t t e s t e l l e n . Het p r o b l e e m d a a r b i j i s d a t a l l e e n d a t g e n e g e m e t e n k a n worden w a a r v o o r m e e t i n s t r u m e n t e n b e s t a a n . M e n i s d u s s e l e c t i e f b e z i g v a n w e g e d e b e p e r k i n g e n v a n d e i n s t r u - menten. I s e r r e e d s e e n v o o r b e e l d v a n r e s u l t a a t d a n k a n men v a s t s t e l l e n o f h e t r e s u l t a a t i d e n t i e k i s m e t d a t r e e d s b e k e n d e r e s u l t a a t . D e d r i e v e r s c h i j n i n g s v o r m e n van r e s u l t a t e n h e b b e n v o o r a l h u n z i n v o o r r e e d s b e k e n d e r e s u l t a t e n . R e s u l t a t e n k u n n e n a p a r t v a s t g e s t e l d w o r d e n v o o r d e d r i e v e r s c h i j n i n g s v o r m e n : • k e n n i s r e s u l t a t e n ; • h a n d e l i n g s b e k w a a m h e i d r e s u l t a t e n ; • h o u d i n g s r e s u l t a t e n . B i j k e n n i s g a a t h e t o m h e t t o e t s e n v a n g e r e a l i s e e r d denk- e n o n d e r z o e k w e r k . Om k e n n i s t e v e r w e r v e n i s n a - denken n o d i g . B i j h a n d e l i n g s b e k w a a m h e i d g a a t h e t o m h e t t o e t s e n v a n d o e - w e r k . Om b e k w a a m h e i d t e v e r w e r v e n i s n o d i g h e t n a - doen. B i j h o u d i n g g a a t h e t o m h e t t o e t s e n v a n b e s t a a n d e v e r - h o u d i n g e n t o t d e w e r e l d . Om h o u d i n g t e v e r w e r v e n i s h e t n a - l e v e n n o d i g . Steeds l i g t d e n a d r u k o p n a . Wanneer h e t g a a t o m e e n e r v a r i n g s r e s u l t a a t d a n v l o e i e n de v e r s c h i j n i n g s v o r m e n k e n n i s , v a a r d i g h e i d e n h o u d i n g i n e l k a a r . H e t g a a t e r h i e r j u i s t o m d a t d e z e d r i e i n e l k a a r v l o e i e n e n t o t e e n e i g e n g e h e e l g e m a a k t w o r d e n . E r v a r i n g i s a l s r e s u l t a a t e e n s a m e n h a n g e n d g e h e e l v a n k e n n i s , v a a r d i g h e i d e n h o u d i n g , g e k o p p e l d a a n d e p e r - soon z e l f . D e v e r s c h i j n i n g s v o r m e n i n t e g r e r e n z i c h h i e r 36. i n h e t u n i e k e i n i d i v i d u e n w o r d e n t o t e e n e i g e n s t i j l . E r v a r i n g i s u n i e k , h e t i s e e n l e v e n s b r o n v a n w a a r u i t denken e n h a n d e l e n m o g e l i j k w o r d t i n v e l e s i t u a t i e s . E r v a r i n g i s e e n b r o n d i e a l t i j d b l i j f t s t r o m e n . H e t i s een i n d e p e r s o o n g e r e a l i s e e r d g e h e e l , d a t a l s b r o n f u n c t i o n e e r t v o o r h e t d e n k e n e n h a n d e l e n i n v e l e r l e i l e v e n s s i t u a t i e s . D i t r e s u l t a a t b e h o e f t o o k g e e n m e - t i n g . H e t i s v o l s t r e k t d u i d e l i j k w a n n e e r e r s p r a k e i s van w e r k e l i j k e e r v a r i n g . D i e s p r e e k t z i c h z e l f u i t e n i s i n a l l e g e v a l l e n s t e e d s w e e r w a a r n e e m b a a r. B i j w e z e n s r e s u l t a a t g a a t h e t o m d e r e a l i s e r i n g v a n l e - v e n s e s s e n t i e s . Wa n n e e r h e t g a a t o m d e v e r w e r k e l i j k i n g van e e n i d e a a l o f w a n n e e r h e t g a a t o m d e v e r w e r k e l i j - k i n g v a n h e t e i g e n l o t d a n i s e r s p r a k e v a n w e z e n s r e - s u l t a a t . Wanneer e e n m e n s e e n i d e e w e r k e l i j k i n z i j n e s s e n t i e d o o r l e e f d h e e f t , d a n w o r d t d i e i d e e t o t i d e a a l v o o r hem. E e n i d e a a l w o r d t e e n b r o n v o o r c r e a t i e f h a n d e l e n . R e s u l t a a t h e e f t a l s t e r m i e t s a f s l u i t e n d s , z o i n d e z i n van “ i k b e n k l a a r ” . E i g e n l i j k i s r e s u l t a a t v e e l e e r e e n k w a l i t e i t d i e t e v e r g e l i j k e n i s m e t d e t e r m o o g s t . D e o o g s t z a l z i c h z e l f m a n i f e s t e r e n . Va n b e l a n g i s v a s t t e s t e l l e n h o e d e o o g s t s a m e n h a n g t m e t d e v o o r d e o o g s t v e r r i c h t e a c t i v i t e i t e n . A a n e e n r e s u l t a a t g a a t e e n p r o - ces v o o r a f . R e s u l t a a t z e l f i s i n z e k e r e z i n o o k w e e r h e t z a a d v o o r e e n n i e u w , v o l g e n d p r o c e s . 3 . 2 . 8 Terugkeerplan B i j h e t t e r u g k e e r p l a n g a a t h e t o m d e v o o r s t e l l i n g o m - t r e n t h o e h e t g e l e e r d e i n d e e i g e n l e e f - e n w e r k s i t u a - t i e i s t e i n t e g r e r e n . W a t w o r d t e i g e n l i j k u i t g e d r u k t met h e t w o o r d “ t e r u g k e e r ” . B i j t e r u g k e e r g a a t h e t om d e o v e r g a n g v a n d e l e e r - o f o e f e n w e r e l d , i n d e w e r k / l e e f - w e r e l d . We s t e l l e n o n s b i j t e r u g k e e r v a a k v o o r d a t h e t g e l e e r d e g e w o o n meegenomen w o r d t e n t o e g e p a s t w o r d t i n de e i g e n w e r k s i t u a t i e . D i t i s e c h t e r n i e t h e t g e v a l . Immers, s t e e d s z a l w e e r h e t g e l e e r d e o p n i e u w m o e t e n o n t s t a a n , m a a r n u e c h t e r i n e e n s i t u a t i e d i e n i e t m e e r s p e c i a a l i s i n g e r i c h t o p e e n b e p a a l d l e e r d o e l , m a a r d i e een a n d e r d o e l h e e f t . H e t g e l e e r d e z a l g e ï n t e g r e e r d moeten w o r d e n i n d e e i g e n l e e r - / w e r k s i t u a t i e . D i t b e t e - k e n t d a t l e e r r e s u l t a t e n u i t c u r s u s s i t u a t i e s a l t i j d v o o r l o p i g z i j n e n a l t i j d w e e r o p w e g z i j n g e ï n t e g r e e r d t e w o r d e n i n e e n a n d e r e s i t u a t i e , i n e e n a n d e r e t o t a l i - t e i t . B i j h e t t e r u g k e e r p l a n m a a k t d e l e r e n d e z i c h e e n v o o r - s t e l l i n g o v e r h o e d e i n t e g r a t i e v a n h e t l e e r r e s u l t a a t 37. z a l p l a a t s v i n d e n e n v o o r a l w e l k e v o o r w a a r d e n d e l e r e n d e moet v e r z o r g e n i n d e w e r k s i t u a t i e , w i l d e z e i n t e g r a t i e t o t s t a n d k o m e n . E e n b e l a n g r i j k g e g e v e n d a a r b i j i s d a t s l e c h t s g e d r a g s r e s u l t a t e n “ m e e g e n o m e n ” k u n n e n w o r d e n van d e e n e s i t u a t i e i n d e a n d e r e . A n d e r s o o r t i g e r e s u l t a t e n z u l l e n e e n a n d e r e w e g m o e t e n gaan. Z e z u l l e n d e w e g d o o r h e t o n d e r b e w u s t e h e e n m o e - t e n g a a n . H e t i n t e g r a t i e p r o c e s v a n l e e r r e s u l t a t e n i n h e t m e n s e l i j k h a n d e l e n l o o p t d o o r h e t o n d e r b e w u s t e heen. I e d e r e z a a k w a a r d e m e n s z i c h m i n o f m e e r i n t e n - s i e f m e e b e z i g h o u d t , m o e t e e r s t d o o r h e t o n d e r b e w u s t e heen g a a n w i l h e t i n h e t e i g e n l e v e n g e ï n t e g r e e r d w o r - den. E l k r e s u l t a a t z a l e e r s t m o e t e n s t e r v e n d . w . z . h e t w o r d t u i t h a n d e n g e g e v e n a a n h e t o n d e r b e w u s t e , o p d a t h e t i n een n i e u w e v o r m o p n i e u w , m a a r n u w e r k e l i j k e i g e n g e - maakt, i n h e t e i g e n i k k a n o p d u i k e n e n g a a n w e r k e n . 3 . 2 . 9 Terugkeerproces D i t p r o c e s k o m t t o t s t a n d b i j d e l e r e n d e d o o r d e c o n - f r o n t a t i e t u s s e n h e t n i e u w g e l e e r d e e n d e b e s t a a n d e l e e f - / w e r k w e r e l d . H e t g e l e e r d e w o r d t o p d e p r o e f g e - s t e l d . D o o r d a t h e t g e l e e r d e l o s r a a k t u i t d e w e r e l d w a a r i n h e t v e r w o r v e n w e r d e n t e r e c h t k o m t i n e e n “ o u d e ” w e r e l d i s e r “ d e o n t h e c h t i n g ” . H e t g e l e e r d e k o m t a l s h e t w a r e i n e e n v a c u t m t e h a n g e n , h e t m a a k t e e n s t e r - v e n s p r o c e s d o o r . D a t m a a k t h e t g e l e e r d e e r g k w e t s b a a r . In d e z e k w e t s b a a r h e i d k a n “ d e o n t n u c h t e r i n g ” b i n n e n s l u i p e n , d . w . z . h e t g e v o e l g a a t o p t r e d e n d a t h e t g e - l e e r d e e i g e n l i j k n i e t w e z e n l i j k i s , j a e i g e n l i j k n i e t s van d o e n h e e f t m e t d e “ o u d e s i t u a t i e ” . D e o n t n u c h t e r i n g maakt h e t g e l e e r d e k l e i n e r , g e ï s o l e e r d e r . D e z e o n t n u c h - t e r i n g z a l d e m e n s z e l f m o e t e n o v e r w i n n e n . H i j z a l h e t g e l e e r d e e e n k a n s m o e t e n g e v e n b i n n e n t e k o m e n i n h e t d a g e l i j k s e d e n k e n e n h a n d e l e n . D a t b i n n e n k o m e n v i n d t p l a a t s i n h e t o n d e r b e w u s t e . M e n z o u k u n n e n z e g g e n , d e mens m o e t h e t meenemen i n “ d e s l a a p ” e n z i e n h o e h e t e r daarna u i t k o m t . De t w e e d e w e e r s t a n d i s d i e v a n “ d e i d e a l i s e r i n g ” . H e t g e l e e r d e h e e f t e e n d e r m a t e g l a n s d a t h e t a l l e s i n d e “ o u d e ” w e r e l d o v e r b e l i c h t . H e t g e l e e r d e l i j k t h e t a n t - woord o p a l l e v r a g e n e n p r o b l e m e n , l i j k t d e b e s t e m m i n g van a l l e w e n s e n . A a n v a n k e l i j k z a l a l l e a a n d a c h t a a n h e t g e l e e r d e g e g e v e n w o r d e n . D e g l a n s v a n h e t l e e r r e s u l t a a t belemmert h e t w e r k e l i j k g o e d k i j k e n n a a r d e b e t e k e n i s van h e t g e l e e r d e v o o r d e e i g e n l e e f - / w e r k w e r e l d . Het p r o c e s v a n d e t e r u g k e e r i s h e t p r o c e s v a n d e o n t - h e c h t i n g e n h e t o p n i e u w l a t e n o n t s t a a n . D i t p r o c e s 38. w o r d t i n o n z e t i j d v a n e m i n e n t b e l a n g . We m e r k e n d a t w e i n o n z e w e l v a a r t s c u l t u u r a a n g r e n z e n k o m e n . H e t k a n z i j n d a t w e d e komende j a r e n “ t e r u g m o e t e n ” d . w . z . d a t we z u l l e n m o e t e n o n t h e c h t e n v a n w a t v e r w o r v e n l e e k . W e hebben d a a r g r o t e a n g s t v o o r , w e z i j n b a n g v o o r d e l e e g t e d i e w e d e n k e n d a t d a n o n t s t a a t . O n t h e c h t e n e n s t e r v e n z i j n n o g s t e e d s t a b o e s . En d a a r i n z i t e e n g r o t e m i s l e i d i n g , n l . w e r e a l i s e r e n ons n i e t d a t d e z e o n t h e c h t i n g n o o d z a k e l i j k i s o m n i e u w l e v e n w e r k e l i j k t e k u n n e n l a t e n o n t s t a a n . H e t p r o c e s van l e v e n , s t e r v e n e n w e e r g e b o r e n w o r d e n k u n n e n w e i n de n a t u u r o m o n s h e e n v o o r t d u r e n d w a a r n e m e n . O n z e m e n - s e l i j k e p r o d u k t e n b e o g e n w e v o o r d e e e u w i g h e i d , t e r w i j l d a t n u j u i s t l e v e n - a f r e m m e n d w e r k t . O o k e n j u i s t i n h e t l e r e n g e l d t d a t e r w a a r d e n o n t s t a a n , m a a r o o k d a t e r waarden v e r n i e t i g d w o r d e n . V o o r e l k l e v e n s p r o c e s g e l d t d i t e n z e k e r d u s o o k v o o r h e t l e e r p r o c e s . H o u d e n w i j v a s t a a n o n z e d e n k m o d e l l e n , w i j z o u d e n n i e t v e r d e r k o - men. Z o u d e n d o o r mensen g e m a a k t e w e t t e n v o o r d e e e u w i g - h e i d g e l d e n , d a n z o u d e n w e o n s n i e t o n t w i k k e l e n . H e t g e l e e r d e z a l z i c h s t e e d s w e e r m o e t e n o m v o r m e n , d a t i s de e s s e n t i e v a n w a t h i e r b e d o e l d i s m e t h e t b e g r i p t e r u g k e e r . 3.3 O p l e i d e n e n o r g a n i s a t i e - o n t w i k k e l i n g Er i s s p r a k e v a n e e n o p l e i d i n g s v r a a g w a n n e e r h e t a a n - komt o p m e n s e l i j k f u n c t i o n e r e n i n c o n c r e t e s i t u a t i e s . B e h o e f t e n z u l l e n d a n l i g g e n o p h e t g e b i e d v a n h e t e i g e n f u n c t i o n e r e n , w a a r b i j h e t v o o r a l g a a t o m d e o n t w i k k e - l i n g v a n m e n s e l i j k e v e r m o g e n s . E r i s s p r a k e v a n e e n o r - g a n i s a t i e - o n t w i k k e l i n g s v r a a g w a n n e e r h e t p r o b l e e m s c h u i l t i n d e o r g a n i s a t i e a l s z o d a n i g . D a t g e n e w a t u i t v r o e g e r e o n t w i k k e l i n g e n i s u i t g e w e r k t i n o r g a n i s a t i e - vormen m o e t g e t r a n s f o r m e e r d o f v e r v a n g e n w a r d e n . O p l e i d i n g e n o r g a n i s a t i e - o n t w i k k e l i n g z i j n t w e e c o m p l e - m e n t a i r e a c t i v i t e i t e n . Z e l i g g e n i n e l k a a r s v e r l e n g d e . B e i d e h e b b e n t e m a k e n m e t d e l e r e n d e m e n s e n d e z i c h o n t w i k k e l e n d e o r g a n i s a t i e , z e v i n d e n d a a r i n h u n i n s p i - r a t i e e n a c t i e v e l d . B e i d e r i c h t e n z i c h o p b e h o e f t e n d i e v o o r a f g a a n a a n o f v o o r t k o m e n u i t d e o n t w i k k e l i n g v a n mens e n o r g a n i s a t i e . Het o n d e r s c h e i d t u s s e n o r g a n i s a t i e - o n t w i k k e l i n g e n o p - l e i d e n k o m t d a n o o k n i e t v o o r t u i t e e n v e r s c h i l l e n d b e g i n p u n t o f e e n v e r s c h i l l e n d e i n d p u n t , m a a r u i t e e n v e r s c h i l l e n d p r o c e s . S c h e m a t i s c h w e e r g e g e v e n : behoef te- werk- 7 e v a l u a t i e onderzoek s i t u a t i e onderzoekk o p l e i d i n g s - programma o p l e i d i n g s - doelen , - o r g a n i s a t i e - - ontwikkelings - doelen veranderingsplan _ o r g a n i s a t i e - 1 ontwikkeling i leerproces opleiding l e e r r e s u l t a a t - MI 4 leer s i t u a t i e 4 “ p r o e f b o e r d e r i j ” resultaten i n de o r g a n i s a t i e proces van i n t e - g r a t i e van p r o e f - r e s u l t a t e n i n groter systeem 39. 40. Het b e g i n - e n e i n d p u n t k a n z i c h o p 4 t e r r e i n e n b e v i n - den: • I n h e t i n d i v i d u : h e t g a a t d a n o m p e r s o o n l i j k e o n t - w i k k e l i n g s b e h o e f t e n . • I n h e t w e r k : h e t g a a t d a n o m h e t f u n c t i o n e r e n van mensen e n g r o e p e n i n h u n w e r k - s i t u a t i e . • I n d e o r g a n i s a t i e : h e t g a a t d a n om v e r s c h i j n s e l e n d i e v o o r t k o m e n u i t e e n v e r d e r e g r o e i en o n t w i k k e l i n g v a n d e o r g a n i s a t i e i n h a a r o m g e v i n g . ▪ I n d e v e r a n d e r e n d e h e t g a a t d a n o m m a a t s c h a p p e l i j k e s a m e n l e v i n g : o n t w i k k e l i n g e n d i e d e g a n g v a n d e o r g a n i s a t i e b e ï n v l o e d e n , z o a l s i n - s p r a a k / d e m o c r a t i s e r i n g , c o m p u t e r i - s e r i n g v a n d e a r b e i d , a r b e i d s v o o r - w a a r d e n b e l e i d , f u s i e , e n z .

4:

4. PRAKTISCHE RICHTLIJNEN VOOR HET WERK VAN DE OPLEIDER 4.1 O r g a n i s a t i e - i n r i c h t i n g e n vermogens De k e r n v a n h e t b e r o e p v a n o p l e i d e r i s : “ h e t l e r e n v a n mensen i n d e w e r k s i t u a t i e ” . De k e r n v a n h e t w e r k e n i n e e n o r g a n i s a t i e i s : “ h e t l e - veren v a n e e n p r e s t a t i e , h e t l e v e r e n v a n e e n b i j d r a g e ” . De mens i s i n d e w e r k s i t u a t i e m i n d e r l e r e n d i n g e s t e l d en meer g e r i c h t o p h e t l e v e r e n v a n d e w e r k p r e s t a t i e . De w e r k p r e s t a t i e w o r d t v o o r a l b e p a a l d d o o r : ) D E O R G A N I S A T I E - O P Z E T Als mensen k r i t i e k l e v e r e n , i s h e t m e e s t a l g e r i c h t o p het n i e t f u n c t i o n e r e n v a n d e o r g a n i s a t i e e n m i n d e r o p het n i e t f u n c t i o n e r e n v a n h e n z e l f . Als d e l e i d i n g v a n d e o r g a n i s t j e z i c h z o r g e n maakt o v e r de g a n g v a n z a k e n d a n k i j k t men i n t e r n n a a r d e o r g a n i - s a t i e s t r u c t u u r e n n a a r d e mensen. ) - DE ORGANISATIESTRUCTUUR DE WERKPRESTATIE 1 41. / D E VERMOGENS, CAPACITEITEN DIE DE MENS MEEBRENGT 4 1 * ( D E M E N S E L I J K E C A P A C I - TEITEN hier wordt menselijk falen gezien hier worden de p r o - blemen en de oplossingen gezien * - Kun j e d e o r g a n i s a t i e - o p z e t e n h e t m e n s e l i j k f u n c t i o n e - ren l a t e n s p o r e n ? 42. Een t e k o r t i n h e t f u n c t i o n e r e n i s h e t g e v o l g v a n e e n k o r t s l u i t i n g t u s s e n d e e i s e n v a n h e t w e r k e n d e v e r m o - gens v a n d e m e n s . Komen e r n i e u w e w e r k a c t i v i t e i t e n d a n g e e f t d a t e e n u i t d a g i n g a a n d e m e n s e l i j k e v e r m o g e n s . O n t w i k k e l e n z i c h n i e u w e m e n s e l i j k e v e r m o g e n s d a n g e e f t d a t d e m o g e l i j k h e i d v a n w e r k v e r n i e u w i n g . Je m o e t a l s o p l e i d e r meebewegen m e t h e t d y n a m i s c h e s a - menspel t u s s e n o r g a n i s a t i e - o p z e t e n v e r m o g e n s k a n t e n . De o p l e i d e r o n t m o e t d i t s a m e n s p e l w a n n e e r h e m e e n o p - l e i d i n g s v r a a g g e s t e l d w o r d t . D e z e v r a g e n o n t s t a a n m e e s - t a l a l s i n d e o r g a n i s a t i e i e t s g a a t g e b e u r e n . 4 . 1 . 1 De opleidingsvraag De o p l e i d i n g s v r a a g v e r s c h i j n t m e e s t a l i n d e v o r m v a n een o p d r a c h t v a n h e t l e i d i n g g e v e n d k a d e r g e r i c h t o p m e - dewerkenden. K a r a k t e r i s t i e k v o o r d e z e o p d r a c h t e n i s : 1. D e o p d r a c h t h o u d t r e e d s d e o p l o s s i n g v o o r d e o p l e i - d i n g s v r a a g i n , h e t i s e e n e i n d p r o d u k t v a n e e n d e n k - en o n d e r z o e k p r o c e s . 2. H e t v r a a g s t u k i s e e n z i j d i g v a s t g e s t e l d , b . v . d o o r d e l e i d i n g , h e t v r a a g s t u k i s n i e t g e d e e l d m e t d e b e - t r o k k e n e n . 3. D e e i g e n r o l i n h e t v r a a g s t u k w o r d t d o o r d e o p - d r a c h t g e v e r n i e t g e z i e n e n i n h e t g e h e e l b e t r o k k e n , h e t e i g e n a a n d e e l i n h e t o n t s t a a n e n d e o p l o s s i n g van h e t v r a a g s t u k w o r d t n i e t o n d e r k e n d . O p l e i d i n g s v r a g e n w o r d e n g e f o r m u l e e r d d o o r v e r s c h i l l e n d e mensen m e t v e r s c h i l l e n d e i n h o u d e n . D e v r a a g m e t a m o r - f o s e e r t i n r u i m t e e n t i j d . D e v r a a g w o r d t s t e e d s g e h e r - d e fi n i e e r d , d e v r a a g b l i j f t i n o n t w i k k e l i n g . Vragen k u n n e n o p d r i e n i v e a u s s p e l e n : • o p o n d e r h o u d s n i v e a u : v e r z o r g i n g e n o p f r i s s i n g v a n vermogens; . o p p r o b l e e m n i v e a u : o p l o s s i n g e n z o e k e n m e t h u l p van e x p e r t s ; • o p v e r n i e u w i n g s n i v e a u : z e l f i e t s n i e u w s o n t w i k k e l e n . Deze d r i e n i v e a u s v r a g e n d r i e v e r s c h i l l e n d s o o r t i g e l e e r p r o c e s s e n . D a a r o v e r l a t e r m e e r. 4 . 1 . 2 D r i e o r i ë n t a t i e s / s t r e e f r i c h t i n g e n b i j onderzoek i n d e w e r k s i t u a t i e De o p l e i d e r h e e f t d r i e o r i ë n t a t i e s n o d i g b i j h e t d o e n van o n d e r z o e k i n d e w e r k s i t u a t i e : 1. H i j i s g e o r i ë n t e e r d o p b e s l i s s i n g s p r o c e s s e n . H e t gaat d a a r b i j o m d e v r a a g : “ W o r d t h e t g o e d e , h e t j u i s t e g e d a a n . ” H e t g a a t h i e r o m d e k w a l i t e i t v a n het h a n d e l e n i n r e l a t i e t o t d e w e r k o p g a v e n . “ H e t goede t e d o e n ” i s z i j n s t r e v e n . 2. H i j i s g e o r i ë n t e e r d o p r e l a t i e s . H e t g a a t d a a r b i j om de v r a a g : “ Z i j n d e r e l a t i e s o p e n , o f z i j n e r o n b e - spreekbare i s s u e s ? ” De o p l e i d e r l e g t r e l a t i e s e n v e r z o r g t r e l a t i e s , h i j b e t r e k t mensen o p e l k a a r . H e t c r e ë r e n v a n s c h o o n - h e i d / z u i v e r h e i d i s z i j n s t r e v e n . 3. H i j i s g e o r i ë n t e e r d o p i n z i c h t . Trek t d e o p l e i d e r d e j u i s t e c o n c l u s i e s ? Het g a a t h i e r om d e v r a a g : “ w a t i s w a a r, h e t v i n d e n van d e w a a r h e i d . D e o p l e i d e r n e e m t w e r k s i t u a t i e s e n f u n c t i o n e r e n w a a r e n o n t w i k k e l t e e n o o r d e e l o v e r d e mate v a n i n z i c h t w a a r m e e h e t w e r k g e b e u r t . ” D e waarheid t e vinden“ i s z i j n s t r e v e n . De o p d r a c h t g e v e r v e r w a c h t i n e e r s t e i n s t a n t i e d i r e c t e a c t i e v a n d e o p l e i d e r . M a a r h i e r maken w e e e n a n d e r e beweging, w e gaan e e r s t o p z o e k n a a r d e w a a r h e i d . Eerst o n d e r z o e k d a n p a s a c t i e . De o p l e i d e r v e r z o r g t t i j d e n s z i j n o n d e r z o e k v a n u i t d e d r i e genoemde o r i ë n t a t i e s d r i e p r o c e s s e n i n samenspel met d e b e t r o k k e n e n . de inhoudelijke problemat i e k verzorgen de besluitvorming verzorgen: • we gaan e r i e t s aan doen 43. / . de organi sat ie verschaf t de middelen de r e l a t i e s verzorgen: • kunnen mensen hun tekorten z e l f uitspreken? Als w e r k w i j z e v o o r h e t o n d e r z o e k g e l d t , d a t d e b e t r o k - kenen samen m e t h u l p v a n d e o p l e i d e r e e n z e l f o n d e r z o e k doen. lerende die naar elkaar laten k i j k e n opleider lerende VRAAG ( BEHOEFTE ) T E KORT _ 4 . 1 . 3 L e e r s i t u a t i e s i n d e w e r k s i t u a t i e 44. Een onderzoekresultaat i s bevredigend a l s het u i t d e b e t r o k k e n e n z e l f i s voortgekomen en d e o p l e i d e r n i e t normatief t e w e r k i s gegaan. I n de p r a k t i j k l u k t d i t zelden v o l l e - dig, maar a l s s t r e e f - r i c h t i n g i s h e t d e moeite waard. Deze d r i e ” v a n h e t z e l f d e “ l a t e n w o r d e n , v e r a n k e r d i n d e lerenden e n h u n w e r k s i t u a t i e , i s h e t s t r e v e n b i j h e t onderzoek i n d e w e r k s i t u a t i e . Het v r a a g s t u k rondom m e n s e l i j k f u n c t i o n e r e n w o r d t d o o r het management n a a r d e o p l e i d e r g e s p e e l d . H i j p a k t h e t vraagstuk o p e n g a a t n a a r h e t v e l d w a a r h e t g e h e e l z i c h a f s p e e l t . B i j h e t o n d e r z o e k i n d e w e r k s i t u a t i e g e l d t a l s e e r s t e b e l a n g r i j k s t r a t e g i s c h u i t g a n g s p u n t : l e g d e v e r a n t w o o r - delijkheden d a a r waar z e h o r e n . Van d e o p l e i d e r k a n v e r w a c h t w o r d e n : • d a t h i j v o r m g e e f t a a n l e e r s i t u a t i e s w a a r i n l e e r p r o - cessen kunnen p l a a t s v i n d e n ; • l i e f s t z o d a t d i e l e e r s i t u a t i e s g e ï n t e g r e e r d z i j n i n de w e r k s i t u a t i e . Als d e o p l e i d e r c u r s u s g e r i c h t w e r k t e n d e n k t d a n t r e k t h i j a l s n e l z a k e n n a a r z i c h t o e d i e l a t e r n i e t w a a r g e - maakt kunnen w o r d e n . Een t w e e d e s t r a t e g i s c h u i t g a n g s p u n t i s : b e a n t w o o r d e e n vliegprobleem n i e t met e e n o l i f a n t - a n t w o o r d . Wanneer h e t g a a t o m o n d e r z o e k i n d e w e r k s i t u a t i e d a n s t a a t v o o r o p d a t d e o p l e i d e r d e w e r k e l i j k h e i d rondom d e o p l e i d i n g s v r a a g w i l l e r e n k e n n e n , c . q . d e b e t r o k k e n e n w i l v o o r s p i e g e l e n . D a a r b i j d i e n t d e o p l e i d e r z i c h t e r e a l i s e r e n d a t d e w e r k e l i j k h e i d b e s t a a t u i t meerdere d i m e n s i e s , c . q . s f e - r e n . Deze d i m e n s i e s z i j n w a a r t e nemen e n t e o n d e r s c h e i d e n i n h u n b e t e k e n i s e n w e r k i n g m a a r z i j n a l h a n d e l e n d i n de s i t u a t i e n i e t t e s c h e i d e n . Wij o n d e r s c h e i d e n h i e r 7 samenhangende w e r k e l i j k h e i d s - s f e r e n : 45. De b u i t e n s t e r i n g : Deze g e e f t d e m a t e r i ë l e w e r k e l i j k - heid a a n , d i t i s h e t n i v e a u v a n d e i n s t r u m e n t e n , m i d d e l e n , h a r d w a r e . De tweede r i n g : d e z e g e e f t d e w e r k p r o c e s s e n a a n , d e p r i m a i r e p r o c e s s e n e n d e o n d e r s t e u - nende p r o c e s s e n . De d e r d e r i n g : d e z e g e e f t d e f u n c t i e s a a n . O r g a n i - s a t i e i s e e n s a m e n s t e l v a n f u n c t i e s , die samenhangen. H e t h o g e r e i s v o o r - waarde v o o r h e t l a g e r e , e r z i j n overkoepelende s t r u c t u r e n , h e t b e e l d van d e p y r a m i d e . De v i e r d e r i n g : d e z e g e e f t h e t n e t w e r k v a n m e n s e l i j - ke s a m e n w e r k i n g s r e l a t i e s a a n . I n d e - ze n e t w e r k e n w o r d e n a f s p r a k e n g e - maakt, mensen b e ï n v l o e d e n d a a r i n e l - k a a r. De v i j f d e r i n g : d e z e g e e f t d o e l e n e n s t r u c t u r e n a a n waarmee o r g a n i s a t i e s g e s t u u r d kunnen worden ( r u i m t e l i j k ) . D i e o r i ë n t a t i e s geven r i c h t i n g a a n b e s l u i t e n waarmee gezorgd w o r d t d a t e r d i n g e n g e b e u - r e n . De z e s d e r i n g : d e z e g e e f t c e n t r a l e g e d a c h t e n , o p - v a t t i n g e n a a n d i e h e t h a n d e l e n s t r u c t u r e r e n . We noemen d a t h i e r b e - l e i d . De zevende r i n g : d e z e g e e f t h e t l e i d b e e l d a a n , d a t i s de i d e n t i t e i t d i e u i t a l l e s s p r e e k t : de b r o n v a n d e b e d r i j f s c u l t u u r . Een s i m p e l v o o r b e e l d : h e t g e z i n d a t op v a k a n t i e g a a t : We o n d e r s c h e i d e n : 1. i n s t r u m e n t e n : . b . v . d e a u t o 2. p r o c e s s e n : • d e m o t o r l o o p t 3. f u n c t i e s : • d e b e s t u u r d e r e n d e b i j z i t t e r s 4. n e t w e r k : • v a d e r , m o e d e r e n k i n d e r e n 5. d o e l e n s t r u c t u u r : . d e o u d e r s s t u r e n e n d e k i n d e r e n z i t t e n a c h t e r i n 6. b e l e i d : . w e h o u d e n o n s a a n d e v e r - k e e r s r e g e l s 7. l e i d b e e l d : . r e i z e n We k u n n e n d e w e r k e l i j k h e i d s d i m e n s i e s o f s f e r e n o r d e n e n naar d e z i c h t b a r e k a n t e n d e o n z i c h t b a r e k a n t v a n d e o r g a n i s a t i e . onzichtbare 7 . l e i d b e e l d i n s p i r a t i e b r o n kant zichtbare kant 6. b e l e i d 2. d , . - n eh t uu á e s S f ; 1. instrumenten m i d d e l e n kerngedachte, o p v a t t i n g gebeuren i n de t i j d 46. r i c h t i n g geven, verantwoord e l i j k h e i d afspraken/verhoudingen tussen mensen taken De z i c h t b a r e k a n t v a n d e o r g a n i s a t i e i s w a a r n e e m b a a r i n z i j n u i t e r l i j k e v e r s c h i j n i n g s v o r m . L a n g s d e w e g v a n h e t o n d e r z o e k e n v a n f e i t e n e n m a t e r i . é l e g e g e v e n h e d e n k o m e n we d e z e d i m e n s i e s o p h e t s p o o r . De o n z i c h t b a r e k a n t v a n d e o r g a n i s a t i e l e e f t i n mensen en i n d e z i c h t b a r e k a n t v a n d e o r g a n i s a t i e a l s k w a l i - t e i t e n d i e v o r m g e v e n a a n d e z e z i c h t b a r e k a n t . H e t w a a r - nemen v a n d e o n z i c h t b a r e k a n t v a n d e o r g a n i s a t i e g e - b e u r t m e t h u l p v a n b e e l d e n e n k a r a k t e r i s t i e k e n d i e i n mensen l e v e n w a n n e e r z i j z i c h m e t d e z i c h t b a r e k a n t v a n de o r g a n i s a t i e b e z i g h o u d e n . 4 . 2 O n d e r z o e k i n d e w e r k s i t u a t i e E s s e n t i e e l b i j h e t o n d e r z o e k i n d e w e r k s i t u a t i e i s h e t p u n t : ” K a n i k i n d e w e r k s i t u a t i e v a n d e l e r e n d e n b i n - nenkomen?“. / - — — - opleider d e organi sat ie/ /, ./. ”– -\- \ ‘ I ‘ dc afdc,king1S- - –, \ \ t de: w@l<plek'l : k k ‘ , _ , / / / , ' , - • / …. - Spreken d e mensen w a a r h e t o m g a a t z i c h u i t o v e r d e o p - l e i d i n g s v r a a g , h e e f t d e z e v r a a g b e t e k e n i s v o o r h e n ? Wanneer h e t d e o p l e i d e r n i e t l u k t g e d u r e n d e z i j n o n d e r - zoek i n d e w e r k s i t u a t i e v o o r b i j d e o p d r a c h t g e v e r i n c o n t a c t t e komen m e t d e g e n e n d i e o p g e l e i d m o e t e n .worden dan i s h e t d e v r a a g o f d e o p l e i d e r d e j u i s t e a a n k n o - p i n g s p u n t e n v i n d t v o o r z i j n b i j d r a g e . De o p l e i d e r z o e k t n a a r a a n k n o p i n g s p u n t e n v o o r l e e r p r o - cessen i n d e w e r k s i t u a t i e . Door h e t s t e l l e n v a n v r a g e n h e l p t d e o p l e i d e r d e b e - t r o k k e n e n h u n e i g e n s i t u a t i e i n b e e l d t e b r e n g e n e n w e l z o d a n i g d a t d e e s s e n t i e w a a r h e t o m g a a t z i c h u i t - s p r e e k t . H i e r d o o r k o m t d e o p l e i d e r d e t e k o r t e n o p h e t spoor e n k a n b e o o r d e l e n o f h e t e e n o r g a n i s a t i e - i n r i c h - t i n g s v r a a g o f e e n o p l e i d i n g s v r a a g b e t r e f t . Het z o r g v u l d i g r e g i s t r e r e n e n v a s t h o u d e n v a n r e l e v a n t e b e e l d e n h e l p t d e o p l e i d e r z i j n v e r d e r e w e r k t e b a s e r e n op g r o n d e n d i e o o k v o o r d e o p d r a c h t g e v e r v a n b e t e k e n i s z i j n . 4 . 2 . 1 D r i e s o o r t e n vragen We o n d e r s c h e i d e n d r i e n i v e a u s v a n v r a g e n , d . w . z . s o o r - t e n v r a g e n m e t v e r s c h i l l e n d e d i e p g a n g e n b e t e k e n i s : O n d e r h o u d s v r a g e n : 47 deze v r a g e n b e t r e f f e n h e t o n d e r h o u - den e n v e r z o r g e n v a n m e n s e l i j k e vermogens, b . v . v a k v e r m o g e n s . D e z e v r a g e n z i j n v o o r a l g e b o n d e n a a n c o n s e q u e n t i e s v a n o r g a n i s a t o r i s c h e en i n h o u d e l i j k e v e r a n d e r i n g e n . Probleemvragen: 4 . 2 . 2 S o l i - i s t v e r g e l i j k WAT I S DE FEITELIJKE SITUATIE 1ST SOLL 48. h i e r g a a t h e t om s p e c i fi e k e v r a a g - stukken d i e o m e e n s p e c i fi e k e o p - l o s s i n g v r a g e n e n w a a r b i j e x p e r t i s e van a n d e r e n k a n h e l p e n . Deze v r a g e n z i j n v o o r a l gebonden a a n h e t s p a n - n i n g s v e l d m e n s - o r g a n i s a t i e . Vernieuwings v ragen: h i e r g a a t h e t om v e r n i e u w i n g s v r a g e n die o m e e n o n t w i k k e l i n g s - c . q . t r a n s f o r m a t i e p r o c e s v r a g e n . D e z e vragen b e t r e f f e n v o o r a l h e t d o o r - breken e n v e r n i e u w e n v a n o n s h a n d e - l e n , d e n k e n e n samenwerken. Onderhoudsvragen k o m e n v o o r t u i t h e t v e r l e d e n , z i j n verledengebonden. Probleemvragen s p e l e n i n h e t h i e r e n n u , z i j n vandaag gebonden. Vernieuwingsvragen komen u i t d e t o e k o m s t v o o r t , z i j n toekomstgebonden. B i j h e t o n d e r z o e k v a n d e w e r k s t u a t i e d u i k e n we a l s h e t ware g e h e e l i n d e s i t u a t i e v a n d e mensen w a a r h e t om g a a t . D a a r v i n d e n w e o n s m a t e r i a a l o m mee v e r d e r t e werken. Vervolgens t r e k k e n w e o n s i n z e k e r e z i n g e h e e l t e r u g . We z e t t e n o n s i n o n z e k a m e r e n b e v r a g e n h e t v e r k r e g e n onder z o e k m a t e r i a a l . “Wat z i j n d e p u n t e n w a a r z e a a n v a s t z i t t e n , w a a r z e l a s t v a n hebben?” i s d e e e r s t e v r a a g . “Wat l i c h t o p a l s b e l a n g r i j k ? ” , i s d e tweede v r a a g . We gaan h e t m a t e r i a a l o r d e n e n n a a r s o l i - i e t . WAT I S DE GEWENSTE SITUATIE 49. VRAGEN VERMOGENS ONDERHOUDSVRAAG PROBLEEMVRAAG VERNIEUWINGSVRAAG VAKTECHNISCHE VERMOGENS o p f r i s s e n herkennen, verhelderen, beantwoorden ontdekken, vernieuwen SOCIALE VERMOGENS verzorgen beleven, i n - gaan op opbouwen, ontwikkelen CONCEPTUELE VERMOGENS v e r l e v e n d i - gen opsporen, verhelderen scheppen, conceptual i s e r e n We b r e n g e n s t r u c t u u r a a n i n h e t m a t e r i a a l . We c o n c e n - t r e r e n o n s o p s p a n n i n g s v e l d e n d i e u i t h e t m a t e r i a a l s p r e k e n i n t e r m e n v a n h o e h e t n u i s - h o e h e t z o u m o e - t e n z i j n . Deze s p a n n i n g i s g r o t e r n a a r m a t e h e t n i v e a u v a n d e v r a a g v e r a n d e r t v a n o n d e r h o u d n a a r p r o b l e e m n a a r v e r - n i e u w i n g . U i t h e t g e o r d e n d e m a t e r i a a l i n t e r m e n v a n s o l l - i s t k i e z e n w e n u : CONCENTRATIEPUNTEN: h i e r o p g a a n w e o n s i n e e r s t e i n - s t a n t i e r i c h t e n . AANDACHTSGEBIEDEN: d e z e b e t r e k k e n w e e r b i j i n s a m e n - hang m e t e n g e o r d e n d r o n d o m d e c o n - c e n t r a t i e p u n t e n . 4 . 2 . 3 P l a a t s b e p a l i n g v a n h e t t e k o r t Nu k o m e n w e i n h e t g e b i e d w a a r d e o p l e i d e r z i j n . s p e c i - fi eke v a k - g e z i c h t s p u n t e n m o e t h a n t e r e n . De o p l e i d e r m o e t b e o o r d e l e n w a t d e a a r d v a n h e t t e k o r t i s i n t e r m e n v a n o p l e i d i n g s - e n l e e r c r i t e r i a . Het t e k o r t m o e t e e n z e k e r e p l a a t s b e p a l i n g k r i j g e n w a a r - door e r o r i ë n t a t i e s v o o r h e t i n r i c h t e n v a n l e e r p r o c e s - sen o n t s t a a n . Het v o l g e n d e r a a m w e r k g e e f t e e n e e r s t e o r i ë n t a t i e v o o r p l a a t s b e p a l i n g v a n h e t t e k o r t : 4 . 2 . 4 L e e r p r o c e s s e n Leren i s e e n a c t i v i t e i t d i e z i c h i n e n a a n mensen v o l - t r e k t . L e r e n i s “ j e e r g e n s i n w e r k e n z o d a t h e t i n j o u komt”. de buitenwereld i n j e - l i p j e u i t s p r e k e n z e l f binnen l a t e n komen–:'‘ en comm a t i e de bui tenwereld— , j e ui tdrukken ingaan leren k e n A\ l e r e n do t A leren z i j n : 1 1 1 1 . vragen flALEkN : . bevestiging 1 nieuws 1 i i 1 1 i 1 . , 1 1 'binnen 1 ) › . je e r i n we n buitenka 4 . 2 . 5 L e e r a c t i v i t e i t e n ontmo t i n g Leren v o l t r e k t z i c h i n l e e r p r o c e s s e n : a l l e s g a a t d o o r mensen h e e n . we te doe 1 J I S C H E P P d N len onder!oeken b i n a n t je u t d . r . 1 . 1 k k e i buiterikadt 50. L e e r a c t i v i t e i t e n v o l t r e k k e n z i c h n i e t a l l e e n “ o p s c h o o l maar v o l t r e k k e n z i c h v o o r a l i n h e t l e v e n v a n a l l e d a g . Als k i n d s t a a n w e v o o r n a m e l i j k l e r e n d i n h e t l e v e n . We z i j n o p e n n a a r o n z e o m g e v i n g , nemen d e z e o m g e v i n g i n ons o p e n l e r e n d a a r a a n d e w e r e l d e n o n s z e l f b e t e r kennen. Als v o l w a s s e n e n s t a a n w e v o o r n a m e l i j k w e r k e n d i n h e t l e v e n . We w i l l e n o f moeten i n d e o n s o m r i n g e n d e w e r e l d i e t s t o t s t a n d b r e n g e n o f v e r z o r g e n . Wanneer w i j d a a r - over nadenken e n d e e r v a r i n g e n d i e w i j opgedaan hebben verwerken, l e r e n w i j d e w e r e l d e n o n s z e l f b e t e r k e n - nen. We o n d e r s c h e i d e n h i e r t w e e l e e r w e g e n d i e m e t h e t b o v e n - staande c o r r e s p o n d e r e n e n w e l : d e i n s t r u c t i e w e g e n d e ontdekkingsweg. INSTRUCTIEWEG O N T D E K K I N G S W E G kennis van anderen • naleren . verwerken . toepassen DENKEN/DENKINHOUD aarde ervaring i n concrete s i t u a t i e s ervaringskennis ERVAREN/ERVARINGSINHOUD . i n z i c h t e n • verwerken bewerken . ervaren 51. We kunnen o n d e r s c h e i d maken t u s s e n : • d e b u i t e n k a n t v a n l e e r i n h o u d : h e t g a a t d a a r b i j om d e vorm w a a r i n d e n k i n h o u d o f e r v a r i n g s i n h o u d i n o n s a a n - wezig i s ; • d e b i n n e n k a n t v a n l e e r i n h o u d : h e t g a a t d a a r b i j om d e b e t e k e n i s e n waarde v a n d e d e n k i n h o u d o f e r v a r i n g s i n - houd v o o r o n s f u n c t i o n e r e n . Met b e t r e k k i n g t o t d e b u i t e n k a n t k a n g e s t e l d w o r d e n , dat l e e r a c t i v i t e i t e n e r i n b e s t a a n d e i n h o u d i n d i e vorm i n o n s o p t e nemen e n t e v e r w e r k e n . D i t v r a a g t e e n s y s - t e m a t i s c h , l o g i s c h g e o r d e n d l e e r p r o c e s . Met b e t r e k k i n g t o t d e b i n n e n k a n t k a n g e s t e l d worden d a t l e e r a c t i v i t e i t e n e r i n b e s t a a n s t e e d s w e e r o p n i e u w d e inhoud d o o r o n s h e e n t e l a t e n t r e k k e n e n v a n u i t s t e e d s wisselende i n v a l s h o e k e n t e v e r r i j k e n , w a a r d o o r d e w a a r - de e n b e t e k e n i s v a n d e z e i n h o u d v o o r o n s g r o t e r w o r d t . D i t v r a a g t e e n c y c l i s c h l e e r p r o c e s . 4 . 2 . 6 L e e r r e s u l t a t e n LEERRESULTAAT NIVEAU WETEN KUNNEN ZIJN TOEKOMSTGERICHT voordenken voordoen v o o r z i j n HEDENGERICHT ervaring ervaring ervaring VERLEDENGERICHT nadenken nadoen n a z i j n LEERRESULTATEN NIVEAUS WETEN KUNNEN ZIJN TOEKOMSTGERICHT vanuit I N - ZICHT v e r - nieuwend voordenken vanuit CREATIVITEIT v e r - nieuwend voordoen vanuit MOTIEF v e r - nieuwend v o o r z i j n HEDENGERICHT vanuit ERVARING weten vanuit ERVARING kunnen vanuit ERVARING z i j n VERLEDENGERICHT wat bekend i s nadenken KENNIS wat gedaan i s nadoen VAARDIGHEID wat geweest i s n a z i j n GEDRAG . h e t weten ” i k weet • h e t kunnen “ i k kan • h e t z i j n ” i k ben 52. W i l l e n w e i n s t a a t z i j n o p l e i d i n g s d o e l e n t e f o r m u l e r e n i n t e r m e n v a n e i n d r e s u l t a t e n d a n i s h e t n o d i g o n s t e b e z i n n e n o p h o e l e e r r e s u l t a t e n o n d e r w o o r d e n g e b r a c h t kunnen w o r d e n . Voor d e f o r m u l e r i n g v a n l e e r r e s u l t a t e n k a n h e t v o l g e n d e o n d e r s c h e i d b e h u l p z a a m z i j n : L e e r r e s u l t a t e n : h e t “ h e t ” h e t “ In d i t w e t e n , k u n n e n e n z i j n k u n n e n w e o n d e r s c h e i d m a - ken i n n i v e a u s : Voor h e t omgaan m e t h e t o v e r z i c h t v a n l e e r n i v e a u s k u n - nen w e h e t b o v e n s t a a n d e r a a m w e r k a l s v o l g t p r e c i s e r e n : 4 . 2 . 7 Doelen 53. Ve r l e d e n g e r i c h t l e e r r e s u l t a a t v r a a g t e e n l e e r p r o c e s v a n z e l f ” n a - v o l t r e k k e n “ . H e d e n g e r i c h t l e e r r e s u l t a a t v r a a g t e e n l e e r p r o c e s v a n z e l f ” d o o r m a k e n “ . To e k oms t g e r i c h t l e e r r e s u l t a a t v r a a g t e e n l e e r p r o c e s v a n z e l f ” s c h e p p e n “ . D i t r a a m w e r k g e e f t e e n o r i ë n t a t i e v o o r d e p l a a t s b e p a - l i n g e n f o r m u l e r i n g v a n d o e l e n . B i j h e t v a s t s t e l l e n e n f o r m u l e r e n v a n d o e l e n g a a t h e t v o o r a l om t w e e z a k e n : . h e t k i e z e n v a n d e d o e l s t e l l i n g w a a r men z i c h o p g a a t c o n c e n t r e r e n ; . h e t o n d e r w o o r d e n b r e n g e n v a n h e t d o e l o p z o d a n i g e w i j z e , d a t d e l e r e n d e n z i c h d a a r i n h e r k e n n e n e n g e m o - t i v e e r d r a k e n h e t t e r e a l i s e r e n . B i j d e k e u z e e n f o r m u l e r i n g v a n o p l e i d i n g s - e n l e e r d o e - l e n g a a t h e t e r o m , d a t e r e e n b e e l d o n t s t a a t v a n h o e h e t g e l e e r d e z i c h u i t e i n d e l i j k i n d e l e r e n d e m a n i f e s - t e e r t e n i n z i j n d o e n e n l a t e n v e r s c h i j n t . We maken b i j h e t f o r m u l e r e n v a n d o e l e n o n d e r s c h e i d t u s - sen w e r k d o e l e n e n l e e r d o e l e n . B i j w e r k d o e l e n g a a t h e t o m d a t g e n e w a t m e t b e h u l p v a n h e t g e l e e r d e i n d e w e r k s i t u a t i e g e r e a l i s e e r d m o e t w o r - den. B i j h e t f o r m u l e r e n v a n w e r k d o e l e n d i e n t a a n g e g e v e n t e w o r d e n : • h e t o b j e c t ; • d e c o n d i t i e s w a a r o n d e r ; • d e n o r m e n w a a r a a n h e t r e s u l t a a t m o e t v o l d o e n . B i j l e e r d o e l e n g a a t h e t o m d a t w a t z i c h i n d e l e r e n d e u i t e i n d e l i j k r e a l i s e e r t . Wer kdoelen e n l e e r d o e l e n m o e t e n m e t e l k a a r s a m e n h a n - gen. Z i j m o e t e n z o d a n i g e e n v o u d i g e n t r a n s p a r a n t g e f o r - muleerd w o r d e n , d a t d e m o g e l i j k h e i d e r i s t e t o e t s e n o f en w a n n e e r z e b e r e i k t z i j n . D a a r b i j d i e n t i n o g e n s c h o u w g e n o m e n t e w a r d e n d a t o o k d o e l e n n i e t g e fi x e e r d m o g e n z i j n m a a r s t e e d s o p n i e u w v a s t g e s t e l d m o e t e n k u n n e n w o r d e n , i m m e r s d e w e r k e l i j k - h e i d i s d y n a m i s c h e n b e ï n v l o e d v o o r t d u r e n d d e s t r e e f - r i c h t i n g . Naarmate d o e l e n m e e r k o r t e t e r m i j n k a r a k t e r h e b b e n k u n - nen z e c o n c r e t e r g e f o r m u l e e r d w o r d e n . Naarmate d o e l e n m e e r l a n g e t e r m i j n k a r a k t e r h e b b e n k u n - nen z e b e e l d e n d , k w a l i t a t i e f , a l s s t r e e f r i c h t i n g g e f o r - muleerd w o r d e n . I n h e t a l g e m e e n k a n g e s t e l d w o r d e n , d a t n a a r m a t e h e t n i v e a u v a n l e e r r e s u l t a t e n v e r l e d e n g e r i c h t i s , d e d o e l e n c o n c r e t e r g e s t e l d k u n n e n w o r d e n , c . q . n a a r m a t e z e t o e - k o m s t g e r i c h t z i j n d e d o e l e n k w a l i t a t i e v e r g e s t e l d k u n - nen w o r d e n . 4 . 3 O n t w e r p e n , p l a n n e n , programmeren 4 . 3 . 1 Ontwerpen 54. G r o n d s l a g v o o r h e t o n t w e r p e n v o r m t d e c e n t r a l e g e d a c h - t e , h e t f o c u s . V a n u i t d e c e n t r a l e g e d a c h t e k a n e e n o n t - werp v a n e e n o p l e i d i n g s t r a j e c t g e c r e ë e r d w o r d e n . Het m a k e n v a n e e n o n t w e r p i s e e n k u n s t z i n n i g p r o c e s w a a r i n z o w e l r u i m t e l i j k a l s i n d e t i j d e e n ” g e s t a l t e “ van e e n o p l e i d i n g s p r o c e s g e v o r m d w o r d t . I n h e t o n t w e r - pen w o r d e n v e r s c h i l l e n d e e l e m e n t e n / i n g r e d i ë n t e n o p e l - k a a r b e t r o k k e n . Het g e v a a r b i j h e t o n t w e r p e n i s , d a t e r t e r u g g e g r e p e n w o r d t o p r e e d s e e r d e r g e m a a k t e g e s t a l t e n . “Wat i s h e t b i j z o n d e r e i n d e z e s i t u a t i e ” i s d e v r a a g d i e j e h e l p t om n i e t i n h e t v e r l e d e n t e r u g t e v a l l e n . Het o n t w e r p e n i s b i j u i t s t e k e e n r e l e v a n t e a c t i v i t e i t wanneer h e t g a a t o m o p l e i d i n g e n g e r i c h t o p v e r n i e u - w i n g s v r a g e n . Schematisch weergegeven g a a t h e t b i j o n t w e r p e n om h e t samensmelten v a n d e v o l g e n d e i n g r e d i ë n t e n : 4 . 3 . 2 Plannen Focus: leidinggevende gedachte o f idee Tijdsspanne —-Stappen— Gegevens u i t - - - - . concent rat ieonderzoek, u i t p u n t e n interviews, u i t a a n d a c h t s v e l d e n observaties, G e w i l d e resultaten feiten. C o n t e x t v a n het leerproces Mensen en hun i n de lerenden opleidingsvraag W a t z i j n mogel i j k e l e e r s i t u a - t i e s : . op de werkplek • i n het l o k a a l • t h u i s Uitgangssituatie Lerenden Voorbereiden/nabereiden 0 E ‘ dj12rlooptlijal, opleider/lerenden Uitvoering Opleider Voorbereiding/nabereiding 2 3 Opleidingsdoelen Op b a s i s v a n d e i n h e t o n t w e r p aangegeven elementen k a n een c o n c r e t e p l a n n i n g gemaakt w a r d e n . B i j h e t p l a n n e n g a a t h e t e r p r i m a i r om d e v e r s c h i l l e n d e a c t i v i t e i t e n i n d e t i j d o p e l k a a r a f t e stemmen. Het i s v e r s t a n d i g d e z e a f s t e m m i n g v a n a c t i v i t e i t e n i n een s c h e m a t i s c h e v o r m w e e r t e g e v e n . Daartoe z o u d e v o l g e n d e v o r m b e n u t kunnen w o r d e n : 12 55. 56. U i t e r l i j k I n n e r l i j k 1. Organisatorische condit i e s De beschikbaarheid van: • mankracht • t i j d . geld De doelen De uitgangspunten De ontwikkelingsstand van de organisatie. S l u i t de opleiding aan b i j de centrale s t r e e f r i c h t i n g van de organisatie? 2. Didactische condities S l u i t de vorm van de l e e r - gang aan b i j de i n n e r l i j k e gesteldheid van de lerenden? 3. Groepscondities Werken de lerenden samen, komen ze u i t dezelfde werksituatie? Hebben ze verschillende achtergronden? Hebben de lerenden v e r s c h i l - lende o f gemeenschappelijke ervaringswerelden? Spreken z i j dezelfde t a a l ? 4. Opleiderscondities Hoe verhouden de o p l e i - dingsdoelen z i c h t o t de beschikbare middelen? Welke ervaringen heeft de opleider? Wat z i j n z i j n o r i ë n t a - ties? I s de l e e r s t o f door de opleider “heengetrokken”? Voor i e d e r e s t a p k a n h e t v o l g e n d e worden aangegeven: • t i t e l v a n d e a c t i v i t e i t ; • a a r d v a n h e t l e e r p r o c e s ; • f o c u s v o o r d e i n h o u d v a n d e a c t i v i t e i t ; • d e m i d d e l e n . Wanneer e e n p l a n n i n g g e m a a k t i s k a n d e z e w o r d e n b e o o r - deeld o p h a a r h a a l b a a r h e i d m e t b e h u l p v a n e e n a a n t a l g e - z i c h t s p u n t e n . De p l a n n i n g k a n a l s h e t w a r e warden ” d o o r - gerekend“. Hiermee w o r d t e e n a a n t a l randvoorwaarden z i c h t b a a r w a a r - onder d e p l a n n i n g g e r e a l i s e e r d k a n w a r d e n . We k u n n e n b i j i e d e r g e z i c h t s p u n t e e n o n d e r s c h e i d maken tussen d e u i t e r l i j k e e n d e i n n e r l i j k e k a n t v a n d e z a a k . De v o l g e n d e 6 g e z i c h t s p u n t e n l i j k e n o n s r e l e v a n t : 4 . 3 . 3 Programmeren 5. Lerendencondities Wat i s h e t uitgangsniveau van de lerenden? Wat i s de functioneringskarakteristiek van de l e - renden? Welke potenties schuilen e r i n de lerenden? Wat z i j n hun verwachtingen met betrekking t o t de l e e r r e s u l t a - ten? 6. Werksituatiecondities Is e r een overlap l e e r s i - tuatie/werkstuatie? Is e r voldoende ruimte voor leerprocessen tussent i j d s ? Welke i n n e r l i j k e ruimte l a a t de aard van h e t werk toe b i j de lerenden? Wat i s de i n n e r l i j k e dynamiek van de lerenden? 57. Programmeren i s i e t s w a t a l gaandeweg v o o r e l k e a c t i v i - t e i t gedaan w o r d t b i n n e n h e t k a d e r v a n o n t w e r p e n o p l e i - d i n g s p l a n . B i j h e t programmeren moet r e k e n i n g gehouden worden m e t : De u i t g a n g s s i t u a t i e : w a t i s h e t s t a r t p u n t , w a t i s d e stand v a n z a k e n s i n d s d e v o r i g e o p - l e i d i n g s a c t i v i t e i t ? De d o e l s t e l l i n g : wat z i j n d e l e e r r e s u l t a t e n w a a r w e i n d e k o m e n d e l e e r s i t u a t i e n a a r streven? Het f o c u s : w a t i s d e l e i d i n g g e v e n d e g e d a c h t voor d i t b l o k ? L e e r s i t u a t i e s : W e l k e l e e r v o r m e n passen we t o e , w e l - ke l e e r w e g e n z u l l e n we gaan? Wanneer h e t g a a t om h e t programmeren v a n l e e r s i t u a t i e s i n het l e s l o k a a l d a n i s h e t r e l e v a n t d a t d e o p l e i d e r e e n programma m a a k t w a a r i n d e l e r e n d e g e l e i d w o r d t n a a r h e t l e e r r e s u l t a a t . Zo'n programma z o u e r a l s v o l g t u i t kunnen z i e n : 58. le dag 2e dag 3e dag s t a r t inhoud gesprek leermomenten i n l e i d i n g verwerking toepassing leermomenten i n l e i d i n g verwerking toepassing oefening p r a k t i j k g e v a l p l e n a i r gesprek oefening p r a k t i j k g e v a l p l e n a i r gesprek oefening huiswerk voorbereiding u i t l e i d i n g gesprek t e r u g b l i k u i t l e i d i n g gesprek t e r u g b l i k Wanneer h e t g a a t o m h e t p r o g r a m m e r e n v a n h e t l e r e n i n de w e r k s i t u a t i e d a n i s h e t v a n b e l a n g , d a t h e t l e r e n o n d e r d e e l w o r d t v a n h e t w e r k r i t m e i n d e w e r k s i t u a t i e . D i t l e r e n w o r d t g e k e n m e r k t d o o r h e t r e fl e c t e r e n o p d e opgedane e r v a r i n g e n i n d e w e r k s i t u a t i e . H i e r z o u h e t p r o g r a m m a e r u i t k u n n e n b e s t a a n , d a t g e d u - rende e e n l a n g e r e p e r i o d e o p b e p a a l d e m o m e n t e n m e t d e l e r e n d e i n d e w e r k s i t u a t i e w o r d t g e r e fl e c t e e r d o p d e opgedane e r v a r i n g e n . Een p r o g r a m m a k a n e r d a n a l s v o l g t u i t z i e n : B i j e e n k o m s t 1 : d a t u m / t i j d - f o c u s v o o r d e e v a l u a t i e / o n - d e r w e r p ; B i j e e n k o m s t 2 : d a t u m / t i j d - f o c u s v o o r d e e v a l u a t i e / o n - d e r w e r p ; B i j e e n k o m s t 3 : d a t u m / t i j d - f o c u s v o o r d e e v a l u a t i e / o n - d e r w e r p . Gezichtspunten d i e v a n b e l a n g kunnen z i j n b i j d e p r o - grammering: 1. H e t d a g r i t m e : d e o c h t e n d , m i d d a g e n a v o n d h e b b e n h u n e i g e n a t m o s f e e r . 2. H e t t e m p o : n a i e d e r e a n d e r h a l f u u r e e n p a u z e . A f w i s - s e l i n g i n d e a a r d v a n d e a c t i v i t e i t e n e n t u s s e n r u i m - t e n v o o r p e r s o o n l i j k e r e fl e c t i e , z o d a t e r e e n g e z o n - de b e w e g i n g o n t s t a a t . 3. D e o p b o u w : V o o r i e d e r e l e e r s t o f m e t e e n v o l g o r d e r - l i j k e l o g i c a k a n g e w e r k t w a r d e n m e t m o d u l e s w a a r b i j de t w e e d e m o d u l e v o o r t b o u w t o p d e e e r s t e m o d u l e . 59. Voor l e e r s t o f m e t e e n c e n t r a l e g e d a c h t e k a n g e w e r k t worden m e t g e v a r i e e r d e o n d e r d e l e n d i e e l k o p e e n a n - dere w i j z e d e z e l f d e i n h o u d t o t b e l e v e n b r e n g e n w a a r - door e r e e n i n t e n s i v e r i n g i n d e l e r e n d e n o n t s t a a t . 4. D e spanningsboog: I s d e b e s c h i k b a r e t i j d : een h a l v e d a g : k e n n i s m a k i n g e n r e fl e c t i e i s m o g e - l i j k ; een h e l e d a g : i n h o u d e l i j k e b e h a n d e l i n g e n e e r s t e e r v a r i n g ; twee d a g e n : i e t s d o o r w e r k e n , d e b o o d s c h a p t o t l e - ven b r e n g e n ; d r i e d a g e n : j e i e t s e i g e n m a k e n o m e r m e e a a n h e t werk t e g a a n ; v i j f d a g e n : e r d o o r h e e n g a a n , j e z e l f d a a r i n e r v a - r e n . 5. Geleende o f zelfgemaakte oefeningen: A l s j e m e t b e s t a a n d e o e f e n i n g e n w e r k t d i e d o o r a n d e - ren o n t w o r p e n z i j n e n m e t d e z e o e f e n i n g e n e e n p r o - gramma i n e l k a a r k n u t s e l t d a n w o r d t d e o p l e i d e r t o t programmeur v a n d e o e f e n i n g . D e l e r e n d e n b e g e v e n z i c h i n d e o e f e n i n g e n d o e n d a a r i n e r v a r i n g e n o p . D e i n d e l e r e n d e l e v e n d e v r a a g w e r k t a l s e e n m a g n e e t v o o r z i j n l e e r p r o c e s . A l s j e z e l f o e f e n i n g e n o n t w o r - pen h e b t d a n z i t d e o p l e i d e r z e l f mee i n d e l e e r s i - t u a t i e . D e o p l e i d e r i s d e e l g e n o o t v a n h e t l e e r p r o c e s met z i j n e i g e n v r a g e n . Het v e r d i e n t v o o r k e u r t e w e r k e n m e t z e l f g e m a a k t e s p u l l e n , d . w . z . m e t d i e a a n p a k k e n e n o e f e n i n g e n d i e j e z e l f e r v a r e n h e b t o p h u n w e r k i n g . Op g r o n d v a n d o e l e n , u i t g a n g s p u n t e n , f o o i k a n h e t programma d e b r u g s l a a n t u s s e n o p l e i d e r , l e e r s t o f e n l e r e n d e n . Programmeren i s ” b r u g g e n b o u w e n “ . 4 . 3 . 4 O p l e i d i n g s b e l e i d B i j h e t m a k e n v a n o p l e i d i n g s p l a n n e n m o e t r e k e n i n g g e - houden w o r d e n m e t h e t o p l e i d i n g s b e l e i d . In h e t o p l e i d i n g s b e l e i d w o r d e n p r i o r i t e i t e n g e s t e l d waaraan d e o p l e i d i n g s a c t i v i t e i t e n m o e t e n b e a n t w o o r d e n . O p l e i d i n g s a c t i v i t e i t e n m o e t e n g e r i c h t z i j n o p d e b e - d r i j f s p r i o r i t e i t e n , d . w . z . z i j m o e t e n i n s p e l e n o p d e w e z e n l i j k e o n d e r h o u d s - , p r o b l e e m o p l o s s i n g s - e n v e r - n i e u w i n g s v r a g e n v a n d e o n d e r n e m i n g . Het k a n d a a r b i j g a a n om v r a a g s t u k k e n z o a l s k l a n t g e r i c h t h a n d e l e n , k w a l i t e i t s v e r b e t e r i n g , v e r h o g i n g v a n d e fl e x i b i l i t e i t , l e i d e r s c h a p , a u t o m a t i s e r i n g . 4 . 4 D e l e e r s i t u a t i e 60. Naast d e z e a c t i v i t e i t e n k a n e r i n h e t a r b e i d s v o o r w a a r - d e n b e l e i d r u i m t e g e s c h a p e n w o r d e n v o o r i n d i v i d u e l e o p - l e i d i n g s w e n s e n , a l s o o k v o o r o p l e i d i n g e n d i e b e n o d i g d z i j n v o o r d e v a k u i t o e f e n i n g e n f u n c t i e v e r v u l l i n g . Ook k u n n e n e r o p l e i d i n g s a c t i v i t e i t e n w o r d e n i n g e r i c h t d i e i n g a a n o p d e a c t u e l e k n e l p u n t e n z o a l s c o n fl i c t e n , t e c h n i s c h e p r o b l e m e n , m a n a g e m e n t e n s a m e n w e r k i n g s v r a a g - s t u k k e n . 4 . 4 . 1 L e v e n e n l e r e n Leven e n l e r e n z i j n d o o r d e e e u w e n h e e n a l s t w e e t e o n - d e r s c h e i d e n r e a l i t e i t e n g e z i e n . Maar i n h e t l e v e n l e r e n w e v o o r t d u r e n d . L e v e n i s e r v a - r i n g e n o p d o e n w a a r u i t l e r i n g g e t r o k k e n k a n w o r d e n . I n h e t l e r e n komen w e t o t l e v e n . A l l e r e n d k o m e n w e d e b e - t e k e n i s v a n l e v e n s e r v a r i n g e n t e g e n . Door h e t l e r e n i n e e n d a a r v o o r i n g e r i c h t e l e e r s i t u a t i e gaan w e d a t w a t w e m i s s c h i e n a l w i s t e n i n e e n a n d e r p e r - s p e c t i e f z i e n . D o o r d a t j e n i e u w e i n z i c h t e n k r i j g t e n e r - v a r i n g e n o p d o e t z i e j e d e l e v e n s v e r s c h i j n s e l e n i n e e n nieuw l i c h t . Het i s n e t a l s m e t d e p r e n t e n v a n E s c h e r . B i j n a d e r e b e - schouwing z i e j e o p e e n s d a t w a t v o o r j e s t a a t a n d e r s . H e t z e l f d e g e l d t w a n n e e r w e s p r e k e n o v e r ” d e w e r k s i t u a t i e t o t l e e r s i t u a t i e m a k e n “ . D a t w i l z e g g e n , d a t j e d e w e r k - s i t u a t i e o p e e n s d o o r a n d e r e o g e n z i e t . De o p g a v e v o o r d e o p l e i d e r i s d e m e n s e n d i e d i n g e n i n handen t e g e v e n w a a r d o o r z e h u n w e r k s i t u a t i e a l s l e e r s i - t u a t i e g a a n z i e n . overbruggen van de k l o o f o p l e i d e r / l e r e n d e n , - l e e r s i t,u a t i e , , / \ / \ / \ o p l e i d i n g s - . 4 — _ _ _ 1 1 0 . 1 e e r p r o c e s plan‘ vonk d i e 1 4 r I v e r s p r i n g t t 1 , ‘ 1 ) o p l e i d i n g s - . 4 1 1 4 > l e e r r e s u l t a t e n doelen \ 1 1 \ , / , 7 , ' - w e r k s i t u a t i e - O p l e i d e n b e t e k e n t n i e t h e t ” d u m p e n “ v a n i n h o u d i n d e l e - rende m a a r b e t e k e n t d a t e r i e t s i n d e l e r e n d e ” i n g a n g “ w o r d t g e z e t . Welke f a c t o r e n s p e l e n e e n r o l i n d e l e e r s i t u a t i e ? Vormen: ” v o r m g e v i n g “ a a n d e l e e r s i t u a t i e z o d a n i g d a t e r i n d e l e r e n d e i e t s o p g a n g k a n komen. L e e r r e s u l t a t e n : w a t i n d e l e r e n d e o p g a n g gekomen i s . L e e r p r o c e s : w a a r i n h e t l e r e n o p g a n g k o m t . L e e r s i t u a t i e : w a a r i n h e t g e b e u r t o f n i e t g e b e u r t . •••••••• g r o t e r v/ a T6a-nd _ _ , \ – / - - , \ / - / Voorwaa, rden s chep- \ \ / / \ \ / / / p e n d e s\f e e r \ ‘ \ I J / ' . .\ 1 1 k / \ ; i k \ / k l e iJn e l e e r - \ / / \ \ \ s i t u a t i e / \ \ \ , / \ . , , \, —-. / .- . ./ , / / - , , - / - ….- _ _ _ - 61. Waneer w e o n s i n d e l e e r s i t u a t i e o p e e n b e p a a l d e i n h o u d c o n c e n t r e r e n w o r d t a l h e t d a a r m e e s a m e n h a n g e n d e t o t voorwaarde s c h e p p e n d e s f e e r . In d e w e r k s i t u a t i e z i j n d e g e n e n d i e d a a r w e r k e n l e i - dend. D e o p l e i d e r k a n i n d e w e r k s i t u a t i e r e fl e c t e r e n d t e werk g a a n , m a a r h i j k a n n o o i t d e s i t u a t i e o v e r n e m e n . Wanneer h i j d i t d o e t m a a k t h i j d e w e r k s i t u a t i e t o t z i j n o p l e i d i n g s s i t u a t i e . In d e o p l e i d i n g s s i t u a t i e i s d e o p l e i d e r l e i d e n d . D e l e - renden r e fl e c t e r e n v o o r t d u r e n d i n n e r l i j k d e l e e r s t o f e n h e t l e e r g e b e u r e n a a n d e e i g e n w e r k s i t u a t i e . L e e r p r o c e s s e n d i e m o e t e n l e i d e n t o t l e e r r e s u l t a t e n o p v e r l e d e n n i v e a u w o r d e n d o o r d e o p l e i d e r g e s t u u r d e n b e g e - l e i d . D e o p l e i d e r i s d a a r l e i d e n d e n v e r z o r g t d e e n e r - g i e s t r o o m t u s s e n l e e r s t o f , l e r e n d e n e n o p l e i d e r . L e e r p r o c e s s e n o p h e d e n i v e a u l e e r r e s u l t a a t v o l t r e k k e n z i c h i n e e n e v e n w i c h t t u s s e n o p l e i d e r e n l e r e n d e n . D e o n t m o e t i n g e n s a m e n w e r k i n g v o l t r e k t z i c h i n e e n w e d e r - z i j d s e v e r b i n d i n g e n v e r z o r g i n g . 4 . 4 . 2 Leervormen AANBIEDEN GESPREK ZELFWERKZAAMHEID Denkend leren DOCEREN BESPREKEN STUDEREN meedelen/ vraag/ verzamelen aanhoren antwoord van f e i t e n v e r t e l l e n / luisteren gesprek verkennen uitleggen/ meedenken leergesprek experimenteren/ uitproberen Voelend leren DEMONSTREREN DISCUSSIËREN WEERGEVEN tonen/ voorval/ berichten/ waarnemen incident verslag vertonen/ beleven case voordragen aantonen/ meedenken probleembehandeling referaat L e e r v o r m e n - m a t r i x : 62. B i j l e e r p r o c e s s e n g e r i c h t o p t o e k o m s t n i v e a u z i j n d e l e - renden l e i d e n d e n d e o p l e i d e r o n d e r s t e u n e n d . D e l e r e n d e n bepalen h e t g e b e u r e n e n v a n h e n g a a t d e e n e r g i e u i t . D e o p l e i d e r v o l g t i n h e t tempo e n b i n n e n d e g r e n z e n v a n d e l e r e n d e n . In d e l e e r s i t u a t i e k u n n e n w e w e r k e n m e t v e r s c h i l l e n d e leervormen. Deze l e e r v o r m e n z i j n ” j a s j e s “ v o o r d e l e e r - s i t u a t i e . Deze ” j a s j e s “ moeten passen b i j h e t l e e r p r o c e s dat i n d e l e e r s i t u a t i e m o e t p l a a t s v i n d e n . D e l e e r v o r m e n hangen daarom samen m e t d e a a r d v a n h e t l e e r r e s u l t a a t e n met d e a a r d v a n d e samenwerking t u s s e n o p l e i d e r e n l e - renden. Ver volg p a g . 6 2 . Handelend leren VOORDOEN SAMENWERKEN WERKEN voordoen/ nadoen project uitvoeren voorspelen/ naspelen groepsspel ontwerpen voormaken/ namaken werkgesprek maken 4 . 4 . 3 Leermiddelen Leermiddelen moeten a a n s l u i t e n b i j d e l e e r v o r m e n . 63. Uitgangspunt v o o r h e t h a n t e r e n v a n d e l e e r m i d d e l e n i s : “Gaat h e t om e x a c t e l e e r s t o f , g e b r u i k d a n d e m i d d e l e n o p s t a t i s c h e w i j z e . ” Gaat h e t om l e v e n d e l e e r s t o f , g e b r u i k d a n d e m i d d e l e n o p dynamische w i j z e . ” Het l e i d b e e l d v a n d e o p l e i d e r t o o n t z i c h i n d e w i j z e waarop h i j d e l e e r m i d d e l e n k i e s t e n i n z e t / g e b r u i k t . Het g e b r u i k v a n l e e r m i d d e l e n m o e t e r t e a l l e n t i j d e o p g e r i c h t z i j n h e t l e e r p r o c e s i n d e l e r e n d e t e s t i m u l e r e n en t e o n d e r s t e u n e n . De m i d d e l e n moeten h e t p r o c e s t u s s e n o p l e i d e r e n l e r e n d e n o n d e r s t e u n e n e n n i e t overnemen. 4 . 4 . 4 L e e r s i t u a t i e Net z o a l s e r e e n s t r a t e g i e t e o n t w i k k e l e n i s v o o r h e t onderzoek i n d e w e r k s i t u a t i e , z o i s e r o o k e e n s t r a t e g i e te o n t w i k k e l e n v o o r h e t g e b e u r e n i n d e l e e r s i t u a t i e . Welke l e e r s i t u a t i e j e o o k h e b t , e r i s a l t i j d e e n a a n t a l grondelementen i n t e h e r k e n n e n . E s s e n t i e e l i s , d a t d e o p l e i d e r i n d e g a t e n h o u d t o f e r nog s p r a k e i s v a n dynamiek t u s s e n o p l e i d e r e n l e r e n d e n . Soms o n t s t a a n l e e r s i t u a t i e s w a a r “ d e dood i n d e p o t i s ” . A a n g r i j p i n g s p u n t v o o r e e n s t r a t e g i e v o o r d e l e e r s i t u a t i e i s h e t i n s t a n d houden v a n d e dynamiek i n d e l e e r s i t u a - t i e . Aan d e v e r s c h i j n s e l e n k u n j e waarnemen a l s o p l e i d e r o f de d y n a m i e k verdwenen i s o f n i e t . J e k u n t d a a r v o o r e e n waarnemingsorgaan c r e ë r e n . S t r a t e g i e v o o r d e w e r k s i t u a t i e w a s : inhoud: waarheid vinden leerstof De s o c i a l e dynamiek: besluitvorming: het j u i s t e doen r e l a t i e s tussenmensen:zuiverheid Strategie voor de leersituatie i s : opleidingsdoel opleider (rol) creëren lerenden (rol) 64. Deze d r i e ( l e e r s t o f , o p l e i d i n g s d o e l e n e n l e r e n d e n ) z i t - ten a a n e l k a a r v a s t . Wo r d t e r e e n n i e t v e r z o r g d d o o r d e o p l e i d e r d a n d a a l t d e b e t e k e n i s e n h e t dynamisch g e h a l t e van h e t l e e r p r o c e s . We moeten d a a r b i j h e t v o l g e n d e o n d e r s c h e i d e n : De o p l e i d i n g s d y n a m i e k : d i e w o r d t b e p a a l d d o o r d e d r i e elementen. wanneer e r m e e r d e r e l e r e n d e n i n de l e e r s i t u a t i e z i j n . De dynamiek o n t s t a a t i n h e t s p a n n i n g s v e r s c h i l tussen v r a a g / t e k o r t i n d e l e r e n - den t . o . v . a n t w o o r d e n z i n v a n het d o e l . D a a r t u s s e n k o m t d e l e e r s t o f t o t l e v e n . 65. De opleidingsdynamiek Drie p o l a r i t e i t e n ( v o l g e n s M u r s e l l ) v o o r d e o p l e i d i n g s - dynamiek: • D e l e e r s t o f k r i j g t z i j n v o r m t u s s e n f o c u s : d a t i s d e leidende g e d a c h t e e n c o n t e x t : d a t z i j n d e i n h o u d , voorbeelden e n i l l u s t r a t i e s . • D e l e r e n d e n bewegen t u s s e n i n d i v i d u a l i s a t i e , d a t i s g e r i c h t z i j n o p e i g e n a c t i v i t e i t e n l e e r p r o c e s e n s o - c i a l i s a t i e : d a t i s g e r i c h t o p samenwerken m e t d e a n d e - re l e r e n d e n . • H e t o p l e i d i n g s d o e l beweegt tussen opeenvolging, d a t i s v o o r u i t s c h r i j d e n d e s t r e e f r e s u l t a t e n e n e v a l u a t i e d a t i s waarnemen o f e n h o e h e t d o e l g e h a a l d w o r d t . * De l e e r s t o f k a n o p t w e e m a n i e r e n geordend w o r d e n : • succesieve methode * - * - * - : s t u k j e b i j b e e t j e wordt d e l e e r s t o f “ S k i g f r v e r w e r k t d o o r d e lerenden. . concentrische methode ” : o p v e r s c h i l l e n d e wijze g a a t d e l e - rende door dezelfde leerstof heen. De s u c c e s i e v e methode l e e n t z i c h v o o r e x a c t e v a k k e n , zoals t a l e n o f w i s k u n d e . D e l e e r s t o f m o e t s t a p v o o r stap b e h a n d e l d w o r d e n : e e r s t d i t , d a n d a t . D e s t o f kent z e l f e e n i n n e r l i j k e o r d e d i e d e o p l e i d e r m o e t v o l g e n . B i j d e c o n c e n t r i s c h e m e t h o d e k i e s t d e o p l e i d e r e e n f o c u s , d a a r m e e w o r d t d e r e s t c o n t e x t . D e k e u z e v a n focus z e g t i e t s o v e r d e v e r h o u d i n g v a n d e o p l e i d e r t o t de l e e r s t o f , d e l e r e n d e e n h e t l e e r d o e l . Het f o c u s i s d e e s s e n t i e d i e d e o p l e i d e r z i e t e n d i e de l e e r s t o f i n e e n b e p a a l d l i c h t s t e l t e n o r d e n t . Van b e l a n g v o o r h e t l e e r p r o c e s i s o f d e o p l e i d e r z e l f een e n t h o u s i a s t e v e r h o u d i n g h e e f t t o t d e l e e r s t o f e n er z e l f o o k l e r e n d i n s t a a t . * De l e r e n d e n De l e r e n d e n v e r w e r k e n d e l e e r s t o f . D e e s s e n t i e v a n h e t l e r e n i s o f d e l e e r s t o f z i j n p l e k v i n d t i n h e t h a n d e - l e n , v o e l e n e n denken v a n d e l e r e n d e . Leerprocessen d i e d a t m o g e l i j k moeten maken g e v e n e e n voortdurende a f w i s s e l i n g t e z i e n t u s s e n i n d i v i d u a l i s a - t i e e n s o c i a l i s a t i e , d . w . z . j e t o e t s t a l s l e r e n d e steeds a a n d e a n d e r e n h o e v e r j e z e l f b e n t . De l e e r g r o e p i s h e t v o e r t u i g w a a r i n i n d i v i d u e n kunnen l e r e n . * Opleidingsdoel O p l e i d i n g s d o e l e n g e v e n e e n o r i ë n t a t i e v o o r d e o r d e n i n g van h e t l e e r p r o c e s i n d e t i j d . H e t m a a k t g e r i c h t e v o r m g e v i n g m o g e l i j k . Hoofd o p l e i d i n g s d o e l Sub o p l e i d i n g s d o e l e n Doelen m o e t e n b i j g e s t e l d w a r d e n g e d u r e n d e h e t l e e r p r o - c e s . H e t d o e l i s v o o r t d u r e n d i n d e l e e r s i t u a t i e a a n w e - z i g , h e t i s d a t w a t h e t l e e r g e b e u r e n r i c h t e n d e l e e r - a c t i v i t e i t e n s t u u r t . H e t i s z a a k z i c h a f e n t o e w e e r t e h e r i n n e r e n w a t h e t o v e r e e n g e k o m e n d o e l w a s e n w a t de f e i t e l i j k e d o e l e n i n h e t g e b e u r e n n u z i j n . Samengevat: t e k o r t - lerenden 66. - - I - - ! l e e r s t o f I I 1 1 1 1 11 1 H I 1 I procceedduurree' L d o e l 1 _ 1 l 2 c ± e 1 _ 2 _ 1 I d r , 3 De s o c i a l e dynamiek De s o c i a l e d y n a m i e k s p e e l t e e n b e l a n g r i j k e r o l b i j d e t r a n s f e r v a n d e l e e r s t o f v a n o p l e i d e r n a a r l e r e n d e n . A c h t e r d e l e e r s t o f l i g t d e v r a a g v a n h e t b e d r i j f a l s o o k de c o n t e x t e n s i t u a t i e v a n h e t b e d r i j f w a a r i n d e l e r e n - den w e r k e n . D e l e r e n d e n b r e n g e n h u n e i g e n e r v a r i n g e n mee. D e v r a a g i s h o e k r i j g j e d e z e t w e e o p e l k a a r b e - t r o k k e n . 67. l e e r s t o f / e i g e n s i t u a t i e s van de lerenden vraag van i \ eigen e r v a r i n g , s o r e s , e i g e n a a r - het b e d r i j f / \ d i g h e d e n , belangen, zorgen De k u n s t v a n d e o p l e i d e r i s d e a a r d v a n d e p r o b l e m a t i e k d i e v o o r t k o m t u i t h e t b e d r i j f t e v e r t a l e n i n d e t a a l v a n de s i t u a t i e s w a a r u i t d e l e r e n d e n v o o r t k o m e n . B i j u i t s t e k i s d i t n o d i g w a n n e e r h e t b . v . g a a t o m e e n i n t r o d u c t i e c u r s u s v o o r n i e u w e m e d e w e r k e r s . A l s i k d e k e r n v a n d e p r o b l e m a t i e k a l s o p l e i d e r t e p a k - ken h e b l u k t h e t m i j b e t e r d i e t e k l e d e n i n d e c o n t e x t van d e l e r e n d e n . 4 . 5 T o e t s e n I n d e l e e r s i t u a t i e s w i l l e n o p l e i d e r e n l e r e n d e n d e l e e r - r e s u l t a t e n t o e t s e n i n v e r g e l i j k m e t h e t g e s t e l d e d o e l . Gedurende h e t l e e r p r o c e s k a n e r s p r a k e z i j n v a n p e r m a - n e n t e t o e t s i n g , w a a r d o o r o p l e i d e r e n l e r e n d e n v o o r t d u - rend k u n n e n v o l g e n i n w e l k e m a t e z e h e t g e s t e l d e o p l e i - d i n g s d o e l n a d e r e n . De a a r d v a n d e t o e t s i n g z a l v e r s c h i l l e n n a a r d e a a r d v a n h e t g e s t e l d e l e e r d o e l . K e n n i s z a l i n d e r e g e l a n d e r s g e - t o e t s t w o r d e n a l s k u n n e n o f h o u d i n g . 1. Wa n n e e r h e t g a a t o m l e e r r e s u l t a t e n o p h e t n i v e a u v a n “ n a l e r e n ” d a n t o e t s t d e o p l e i d e r d e l e r e n d e n b . v . door o v e r h o r i n g , e e n w e r k s t u k l a t e n m a k e n , i e t s l a t e n voordoen e n z . We m o e t e n h i e r o n d e r s c h e i d maken t u s s e n : • s e l e c t i e t o e t s : k a n d e l e r e n d e d o o r , i s h i j g e - s l a a g d ? • v o o r t g a n g s t o e t s : w a t m i s t d e l e r e n d e n o g ? 2. Wa n n e e r h e t g a a t o m l e e r r e s u l t a t e n o p h e t n i v e a u v a n “ e r v a r e n ” d a n g a a t h e t o m e e n v o o r t d u r e n d e a f s t e m - ming t u s s e n o p l e i d e r e n l e r e n d e n . “ D e s i t u a t i e n u ” w o r d t v e r g e l e k e n m e t “ e e n v r o e g e r e s i t u a t i e ” e n e r worden g e z a m e n l i j k e c o n c l u s i e s g e t r o k k e n m e t b e t r e k - k i n g t o t d e o n t w i k k e l i n g v a n d e h o u d i n g , d e k e n n i s e n de v a a r d i g h e i d . 3. Wa n n e e r h e t g a a t o m l e e r r e s u l t a t e n o p h e t n i v e a u v a n “ v o o r l e r e n ” d a n g a a t h e t o m e e n z e l f b e o o r d e l i n g e n een z e l f s t u r i n g v a n d e l e r e n d e n . Deze v r a g e n z i c h a f “wat h e b i k g e c r e ë e r d e n h o e w o r d t d a t gewaardeerd?” 4 . 6 E v a l u e r e n E v a l u a t i e b e t e k e n t “ d e waarde e r u i t h a l e n ” . Evalueren i s e e n p r o c e s v a n r e fl e c t i e , i n d i e z i n z i j n l e e r p r o c e s s e n i n d e w e r k s i t u a t i e e v a l u a t i e p r o c e s s e n . We k i j k e n t e r u g o p w a t g e d a a n i s e n p r o b e r e n d a a r d e waarde e n b e t e k e n i s v a n t e o n t d e k k e n . In d e e v a l u a t i e h o o r t o o k d e o o r d e e l s v o r m i n g t h u i s , d . w. z . w e s p r e k e n v a n u i t d e t e r u g b l i k e e n o o r d e e l u i t over d e b e t e k e n i s v a n h e t g e b e u r e n e n d e r e s u l t a t e n d i e ermee b e r e i k t z i j n . In d i e z i n l o p e n w e d e weg v a n h e t o p l e i d i n g s m o d e l t e - rug. Opleidingsmodel: LEERSITUATIE OPLEIDINGSPLAN L E E R P R O C E S ,r OPLEIDINGSDOEL L E E R R E S U L T A T E N v i r , L f r OPLEIDINGSBEHOEFTEN T E R U G K E E R ' I N A d e WERKSITUATIE Evaluatiemodel: OORDEEL OVER SOLL/IST j e 1 1 1 ; WE HEBBEN IETS GEDAAN WAT HEEFT DAARTOE BIJGEDRAGEN WAT MOETEN WE DOEN je 11 WAT HEEFT HET OPGELEVERD WAT VERWACHTEN WE DAARMEE TE BEREIKEN Shk WAAROM VER- W A T I S ER PRECIES WACHTEN WE DIT G E B E U R D 68. 69. Hoe h e e f t h e t l e e r p r o c e s d o o r g e w e r k t ; d a t i s d e b e l a n g - r i j k s t e k w e s t i e d i e w a a r g e n o m e n m o e t w o r d e n i n d e e v a - l u a t i e . Dus n i e t z o z e e r : “ w a t v o n d i k e r v a n ” , m a a r m e e r “ w a t w a s de w e r k i n g e n w a a r a a n h e b i k d i e w a a r g e n o m e n ” . B i j e v a l u e r e n g a a t h e t o m h e t w a a r n e m e n v a n d e t o e g e - voegde waarde. Die t o e g e v o e g d e w a a r d e k a n z i j n : • h e t b e s t a a n d e i n d e l e r e n d e i s a a n g e v u l d ; • h e t b e s t a a n d e i n d e l e r e n d e i s o m g e v o r m d t o t i e t s n i e u w s . De i n h o u d v a n d e t o e g e v o e g d e w a a r d e k a n z i j n : • i e t s n i e u w s ; • e e n b e v e s t i g i n g e n v e r s t e r k i n g ; • e e n v r a a g waarmee o n d e r z o c h t e n g e w e r k t k a n w o r d e n . In h e t p r o c e s v a n d e t e r u g k e e r v e r d w i j n e n e r a l l e r l e i l e e r r e s u l t a t e n d i e i n d e l e e r s i t u a t i e w a r e n o p g e d a a n . E r v a l t v a n a l l e s a f , m a a r m o g e l i j k b e k l i j v e n o p d e n d u u r e n i g e l e e r r e s u l t a t e n . B i j h e t e v a l u e r e n v a n o p l e i d i n g s r e s u l t a t e n g e e f t h e t geen p a s t e d e n k e n i n t e r m e n v a n k o s t e n - b a t e n . D a t d e n - ken i s a d e q u a a t i n e e n p r o c e s v a n “ v a t e n v u l l e n ” : j e s t o p t e r i e t s i n e n e r k o m t w a t u i t . B i j o p l e i d e n e n l e r e n h e b b e n w e t e d o e n m e t e e n i n v e s t e - r i n g s p r o c e s . D a a r i s d e v r a a g a d e q u a a t : w a t h e e f t d i t l e e r p r o c e s e n h e t l e e r r e s u l t a a t i n d e l e r e n d e n u m o g e - l i j k g e m a a k t w a t v o o r h e e n n i e t o f n i e t z o m o g e l i j k w a s ? B i j l e r e n g a a t h e t o m d e o n t w i k k e l i n g v a n v e r m o g e n s e n met d i e v e r m o g e n s k a n i e t s g e d a a n , i e t s g e r e a l i s e e r d worden. In d i e z i n k a n e r d o o r o p l e i d i n g g r o e i e n o n t w i k k e l i n g b e v o r d e r d w o r d e n . In d i e z i n i s o p l e i d i n g e e n p e r m a n e n t e i n v e s t e r i n g s n o o d - zaak e n k a n g e s p r o k e n w o r d e n v a n d e n o o d z a a k v a n p e r m a - n e n t e e d u c a t i e . ===5:=== 5. MENS EN ORGANISATIE 70. 5.1 R e g e l e n o f handelen We g a a n e r n o g v a a k v a n u i t , d a t d e m e n s e n d e o r g a n i s a - t i e u i t e i n d e l i j k v o o r e l k a a r b e s t e m d z i j n , o p e l k a a r a f - gestemd m o e t e n z i j n . M a a r a a n d e a n d e r e k a n t e r v a r e n w e d a g e l i j k s d a t m e n s e n o r g a n i s a t i e c o n s t a n t i n c o n fl i c t z i j n , z i c h a a n e l k a a r s c h a v e n , t w e e h e e l t e g e n s t r i j d i g e g r o o t h e d e n z i j n . Waardoor e r v a r e n w e d e z e t e g e n s t r i j d i g h e i d n a d r u k k e l i j - k e r e n h o e b i e d e n w e d a a r t e g e n t e g e n w i c h t ? * We worden ons s t e e d s bewuster hoe v e r s c h i l l e n d we van elkaar z i j n . De m e n s o n t d e k t z i j n e i g e n i n d i v i d u a l i t e i t , e r v a a r t d a t h i j o f z i j e e n g e h e e l e i g e n b i o g r a fi e s c h r i j f t . Wanneer j e m e t e e n a n d e r i n g e s p r e k k o m t o v e r d i e n s b i o g r a fi e , d a n e r v a a r j e h e t w o n d e r v a n d e i n d i v i d u a - l i t e i t . J e z i e t h o e i e d e r m e n s z i j n e i g e n e r v a r i n g e n opdoet i n s p e c i fi e k e s i t u a t i e s w a a r d o o r d e e i g e n o n t - w i k k e l i n g g e s t a l t e k a n k r i j g e n . A a n d e a n d e r e k a n t e r - v a r e n w e s t e e d s s t e r k e r h o e a f h a n k e l i j k w e v a n d i e a n - der z i j n . D e h e l e m a a t s c h a p p i j i s i n w e z e n o p g e b o u w d op o n d e r l i n g e a f h a n k e l i j k h e i d . H e t w e r k d a t i k d o e , doe i k v o o r e e n a n d e r , h e t i n k o m e n d a t i k k r i j g , k r i j g i k v a n e e n a n d e r . E l k e d a a d d i e w i j s t e l l e n b e ï n v l o e d t a n d e r e n , a n d e r e n r e g e l e n o n s e i g e n l e v e n . D i t l e v e r t h e t s p a n n i n g s v e l d t u s s e n d e e i g e n i n d i v i d u e l e o n t - p l o o i i n g e n h e t w e l z i j n v a n d e a n d e r e n , h e t k i e z e n v o o r j e z e l f e n h e t w e r k e n v o o r a n d e r e n . * E r i s v a a k e e n w e r e l d v a n v e r s c h i l t u s s e n w a t mensen zeggen, w a t z e v i n d e n e n w a t z e i n w e r k e l i j k h e i d doen. Heel s t e r k k o m t d a t b i j v o o r b e e l d t o t u i t d r u k k i n g b i j h e t l e i d i n g g e v e n . E n e r z i j d s u i t e n l e i d i n g g e v e n d e n a l s h u n m e n i n g , d a t : - h o e l a n g e r h o e m e e r b e s l i s s i n g e n v o o r a f b e s p r o k e n moeten w o r d e n m e t d i e g e n e n d i e w e r k e l i j k d o o r d i e b e s l i s s i n g w o r d e n b e ï n v l o e d ; - d e a r b e i d s m o t i v a t i e t o e n e e m t a l s w e r k e r s h u n e i g e n s i t u a t i e k u n n e n b e ï n v l o e d e n ; - d e m e n i n g v a n m e d e w e r k e r s z w a a r m o e t w e g e n b i j b e - s l i s s i n g e n d i e d e c h e f n e e m t ; - d o o r m i d d e l v a n w e r k o v e r l e g v e e l a a n d e s f e e r i n d e a f d e l i n g t e d o e n i s . A n d e r z i j d s w o r d t h u n f e i t e l i j k e d o e n n i e t g e l e i d d o o r b o v e n s t a a n d e n o r m a t i e v e o p v a t t i n g e n , m a a r w o r d t h u n doen b e p a a l d d o o r d a t : 71. - d e m e n s e n z i c h e e r d e r d r u k m a k e n o m g e l d d a n o m o v e r - l e g; - mensen v o o r a l i n t e r e s s e i n h e t w e r k h e b b e n e n n i e t i n e l k a a r ; - h o g e r e n i v e a u s h e t o v e r l e g n i e t s t i m u l e r e n ; - d e c h e f g e e n t i j d h e e f t v o o r w e r k o v e r l e g ; - d e mensen w e i n i g v o l d o e n i n g h e b b e n i n h u n w e r k ; - h e t o v e r l e g m e t d e m e n s e n n i e t p a s t i n d e h u i d i g e m a - n i e r v a n w e r k e n . * Onze samenleving i s enorm v e r d i c h t . We l e v e n d i c h t e r o p e l k a a r , k o m e n e l k a a r m e e r t e g e n e n t o c h l o p e n w e v a a k r a k e l i n g s l a n g s e l k a a r h e e n z o n d e r e l k a a r t e z i e n . Het g e b e u r e n w o r d t c o m p l e x e r , s t e e d s m e e r m e n s e n m e t v e r s c h i l l e n d e g e z i c h t s h o e k e n b e s t r i j d e n e l k a a r . I e d e r e o p l o s s i n g i s m a a r e e n g e d e e l t e l i j k e o p l o s s i n g . D e s a - m e n l e v i n g w o r d t o n t o e g a n k e l i j k e r . We k o m e n m o e i l i j k e r b i j e l k a a r b i n n e n , d e d r e m p e l s z i j n h o o g , f e i t e l i j k e n p s y c h o l o g i s c h . I n d e o r g a n i s a t i e z i t t e n w e i n h e t i s o - l e m e n t , w e t e n n i e t m e e r w a t e r n a a s t o n s g e b e u r t . Daarmee w o r d t v e e l m e n s e l i j k v e r k e e r o o k g e k u n s t e l - d e r. We b e v i n d e n o n s s t e e d s v a k e r i n s i t u a t i e s w a a r i n we n i e t z o u d e n w i l l e n w e r k e n . C o n s t a n t m o e t e n k e u z e n gemaakt w o r d e n t u s s e n a l t e r n a t i e v e n d i e w e n i e t a a n - t r e k k e l i j k v i n d e n . * E r i s sprake van een toenemende segmentering, zowel i n c u l t u r e n a l s i n o v e r t u i g i n g e n . W e z i j n b . v . a l l a n g geen s a m e n l e v i n g m e e r v a n w e r k n e m e r s e n w e r k g e v e r s a l - l e e n . W e z i j n e e n s a m e n l e v i n g v a n m i n d e r h e i d s g r o e p e n d i e z i c h v a n u i t h e e l v e r s c h i l l e n d e g e z i c h t s p u n t e n ( g e - h a n d i c a p t e n , WA O - e r s , w e r k l o z e n , g a s t a r b e i d e r s , k e r k e - l i j k e n ) g e o r g a n i s e e r d e n g e g r o e p e e r d h e b b e n . H e t w o r d t s t e e d s m o e i l i j k e r d e v e r s c h i l l e n e n s p a n n i n g e n z o a l s ze e r l i g g e n t e o v e r b r u g g e n . To t n u t o e w e r d d e o p l o s s i n g v o o r d e z e t e g e n s t r i j d i g - h e i d v a n m e n s e n o r g a n i s a t i e v o o r a l g e z o c h t i n d e r e - g e l c u l t u u r , d e b u r e a u c r a t i s e r i n g . We g a a n , a l s h e t r e - s u l t a a t v a n o n s h a n d e l e n n i e t a a n d e v e r w a c h t i n g e n v o l d o e t , r e g e l s t r e f f e n , i n s t r u c t i e s g e v e n , z e g g e n h o e de d i n g e n g e d a a n m o e t e n w o r d e n . A l s w e n i e u w e o n t d e k - k i n g e n w i l l e n d o e n , m o e t e n w e e x p e r i m e n t e e r r u i m t e e n t i j d h e b b e n . L e v e r t d i e i n s p a n n i n g r e s u l t a a t o p , d a n gaan w e s n e l r e g e l s t e r i n p a s s i n g s t e l l e n . Z o i s i n v e e l o r g a n i s a t i e s g e ë x p e r i m e n t e e r d m e t o r g a n i s a t i e - o n t w i k k e l i n g ; b . v . e e r s t e w e r d e n t r a i n i n g e n s o c i a l e v a a r d i g h e i d g e g e v e n , d a a r n a w e r d w e r k o v e r l e g g e ï n t r o - duceerd i n d e o r g a n i s a t i e . Z o gauw e c h t e r r e s u l t a t e n 72. z i c h t b a a r w e r d e n , b . v . h e t b l i j k t e e n g r o e p m e n s e n t e h e l p e n b i j h e t s a m e n w e r k e n , d a n v a a r d i g e n w e r e g e l s u i t waardoor w a t o p é é n p l e k g o e d w e r k t n u o v e r a l m o e t w a r - den t o e g e p a s t . D a t c r e ë e r t n u j u i s t w e e r s t a n d e n . Op m a c r o s c h a a l z i e n w e d e o v e r h e i d , d i e a l l e s w i l r e g e - l e n , a l g e m e e n w i l maken w a t u i t m a a t s c h a p p e l i j k e i n i t i a - t i e v e n e e n s v o o r t k w a m . O p m e s o s c h a a l z i e n w i j d e o r g a n i - s a t i e d i e r e g e l t , v e r a l g e m e n i s e e r t w a t i n e e n a f z o n d e r - l i j k e e e n h e i d e e n s w e r d o n t w i k k e l d e n g e r e a l i s e e r d . O p m i c r o s c h a a l i s h e t d e m e n s z e l f d i e a l l e s r e g e l t , a l l e s v a s t l e g t , o p d a t h e m m a a r n i e t s o n v e r w a c h t s e n o n g e w e n s t kan o v e r k o m e n . S t a f m e d e w e r k e r s z i j n b i j u i t s t e k d e m e n s e n v a n w i e h e t r e g e l e n v e r w a c h t w o r d t . S t a f m e d e w e r k e r s r a k e n o v e r s p a n - nen v a n w e g e d e e n o r m e d r u k d i e o p h e n u i t g e o e f e n d w o r d t om t e r e g e l e n . A l s v o o r b e e l d k a n h i e r g e l d e n h e t v r a a g - s t u k v a n a r b e i d e n b e l o n i n g . O p d e m e e s t s u b t i e l e w i j z e w o r d t w e r k g e c l a s s i fi c e e r d , w a r d e n f u n c t i e s g e w o g e n , a r - b e i d g e m e t e n e n d a a r w o r d t d a n e e n b e l o n i n g s s c h a a l a a n g e k o p p e l d d i e i n o v e r e e n s t e m m i n g m o e t z i j n m e t d e g e - s t e l d e g e w i c h t e n . De f a c t o r a r b e i d w o r d t g e v a n g e n i n zogenaamde o b j e c t i e v e systemen d i e e c h t e r o n d e r d r u k v a n e e n s n e l v e r a n d e r e n d e w e r k e l i j k h e i d v o o r t d u r e n d v r a g e n e n p r o b l e m e n g a a n o p - r o e p e n . S y s t e m e n w a r d e n i n g e r i c h t o p z e k e r h e i d e n o p r i c i s o l o o s h e i d . We k u n n e n waarnemen d a t w e r k e l i j k h e i d e n systemen e l k a a r s o m s m o e i l i j k m e e r v e r d r a g e n . V o o r a l i n de s o c i a l e r e a l i t e i t i s d e w e r k i n g v a n r e g e l s m i n d e r z e - k e r d a n v o o r h e e n . R e g e l s d i e g e s t e l d w a r d e n , w a r d e n n a k o r t e t i j d v a a k g e n e g e e r d o f a n d e r s g e ï n t e r p r e t e e r d o m t o c h m a a r z o s n e l m o g e l i j k r e s u l t a a t t e b e r e i k e n . Vee l b e s l i s s i n g e n w a r d e n g e n o m e n b u i t e n d e r e g e l s o m . Vee l p r o b l e m e n v r a g e n o m o p l o s s i n g e n w a a r i n d e r e g e l s n i e t v o o r z i e n . V e e l r e g e l s k o m e n v o o r t u i t l o g i s c h e o p - v a t t i n g e n m e t h e t h o o f d b e d a c h t . M a a r h e t g e v o e l a d v i - s e e r t v a a k a n d e r s e n d e d a a d s l a a t v a a k e e n n i e t v o o r - z i e n e w e g i n . D i t r o e p t w e e r n i e u w e r e g e l s o p , e r w a r d e n n i e u w e s p e - c i a l i s m e n g e c r e ë e r d d i e d e r e g e l p r o b l e m e n m o e t e n o p v a n - gen. E r v e r s c h i j n e n n i e u w e s t a f a f d e l i n g e n . E r w o r d e n o n t w i k k e l i n g s s t r u c t u r e n n a a s t d e b e s t a a n d e s t r u c t u r e n gebouwd: p r o j e c t e n , m u l t i d i s c i p l i n a i r e t e a m s , b e g e l e i - d i n g s c o m m i s s i e s , s t u u r g r o e p e n w a r d e n i n g e r i c h t . E n i n v e l e g e v a l l e n i s d i t a b s o l u u t n o o d z a k e l i j k om d e v a s t g e - l o p e n ( v a s t g e r e g e l d e ) t r a d i t i o n e l e v e r b a n d e n l o s t e w e r - k e n . M a a r h e t g e v o l g k a n w e e r z i j n d a t d e z a a k o p d e n d u u r, v o l l e d i g g e r e g e l d , t o c h v a s t l o o p t . E r i s d a n a b s o - luut geen t i j d meer v o o r i e t s onverwachts, a b s o l u u t geen ruimte m e e r v o o r i e t s n i e u w s . Deze s i t u a t i e v r a a g t om een d o o r b r a a k v a n e e n a n d e r k a l i b e r . E e n d e r g e l i j k e s i - t u a t i e g e l d t o o k v o o r d e o p l e i d e r d i e v e i l i g w e r k e n d 73. i n d e z e l f g e o r g a n i s e e r d e o p l e i d i n g s r u i m t e z i j n c u r s i s - t e n l e s g e e f t . O o k d e o p l e i d e r m o e t z i c h a n d e r s i n - s t e l l e n o p d e w e r k e l i j k h e i d e n z i j n g e r e g e l d e g r e n z e n d o o r b r e k e n . Op k l e i n e s c h a a l k a n d e z e d o o r b r a a k w a r d e n b e r e i k t a l s de o p l e i d e r d e v o l g e n d e p u n t e n i n a c h t n e e m t : * N i e t a l l e v r a g e n d i e o p d e o p l e i d e r a f k o m e n m o e t h i j beantwoorden, n i e t a l l e p r o b l e m e n m o e t h i j o p l o s s e n . Die v r a g e n z i j n e r o m h e t g e s p r e k o p g a n g t e b r e n g e n . Een b e l a n g r i j k e h u l p h i e r b i j i s h e t v e r m o g e n t o t p r o - b l e e m v e r h e l d e r e n d v r a g e n s t e l l e n . D e o p l e i d e r h e l p t d e l e r e n d e d o o r h e m v r a g e n s t e l l e n d h e t e i g e n p r o b l e e m h e l d e r t e l a t e n k r i j g e n , z o d a t z i c h o p l o s s i n g e n a a n gaan d i e n e n . D e “ z e k e r e ” o p l o s s i n g v a n d e o p l e i d e r gaat h e m o n g e t w i j f e l d b i n n e n k o r t e o f l a n g e t i j d l a s t b e z o r g e n . ( O o k o p l o s s i n g e n v r a g e n o n d e r h o u d ; g a m a a r na h o e v e e l e n e r g i e h e t k o s t c u r s u s s e n b i j d e t i j d t e h o u d e n ) . * I n c o n c r e t e s i t u a t i e s h e t n i e u w e waarnemen. I n d e k l e i n e v e r a n d e r i n g e n d i e z i c h v o o r d o e n i n c o n - c r e t e w e r k s i t u a t i e s m a n i f e s t e e r t z i c h d a t w a t i n d e t o e k o m s t d e d i e n s t z a l u i t m a k e n . H e t waarnemen v a n d e - ze v e r a n d e r i n g e n o n d e r s t e u n t h e t p r o c e s v a n k i e z e n e n h e t s t e l l e n v a n p r i o r i t e i t e n , d . w . z . w a a r a a n m o e t d e l e r e n d e z i j n e n e r g i e g e v e n . * B e g r i j p e n w a a r d e a n d e r h e e n w i l . De o p l e i d e r v o l s t a a t v a a k m e t : “ i k b e g r i j p w a t h i j z e g t ” e n g a a t d a n a a n d e s l a g . E e n v e e l n a u w k e u r i g e r bron v a n i n f o r m a t i e i s h e t g e v o e l : “ v o e l t d e o p l e i d e r aan w a a r h e t d e l e r e n d e o m g a a t ” e n o o k d e i n t u i t i e “ v o e l t d e o p l e i d e r a a n w a a r d e l e r e n d e h e e n w i l ” . E r z i j n v e e l v r a g e n d i e g e s t e l d k u n n e n w a r d e n , m a a r e r z i j n e r m a a r e n k e l e d i e v a n b e l a n g z i j n . * I n d e s i t u a t i e v a n d e a n d e r g a a n . O p l e i d e r s m o e t e n “ a f d a l e n ” n a a r d a a r w a a r d e p r o b l e m e n l i g g e n , w a a r z e l e v e n . P r o b l e m e n m o e t e n b e h a n d e l d w a r - den d a a r w a a r z e s p e l e n . N a a r m a t e p r o b l e m e n v e r d e r a f - komen v a n d e b r o n w a a r u i t z e o n t s t a a n z i j n , w a r d e n z e a b s t r a c t e r e n a f s t a n d e l i j k e r b e h a n d e l d . E r w o r d t d a n a l l e r l e i g e r e g e l d e n o p g e l e i d w a a r n i e t o m g e v r a a g d w e r d . * Z e l f z i c h t b a a r w a r d e n . Wanneer d e o p l e i d e r d e e i g e n g e v o e l e n s e n w i l z i c h t - baar m a a k t n a a r d e l e r e n d e , d a n m a a k t d i t h e t d e l e - rende m o g e l i j k z i c h z e l f t e l a t e n z i e n . D a t l e i d t t o t maatwerk e n n i e t t o t n a a m l o o s r e g e l e n e n o p l e i d e n . * Van e r v a r i n g e n l e r e n . Om t e k u n n e n o n t s n a p p e n a a n h e t v e r w a c h t i n g s p a t r o o n dat w e z e l f g e s c h a p e n h e b b e n m e t o n z e r e g e l s e n o p l e i - d i n g e n e n d a t o n s n u a l s e e n l o d e n l a s t o m d e n e k h a n g t , i s h e t n o d i g o n s z e l f u i t o n s g e w o o n t e p a t r o o n t e h e f f e n . D e o p l e i d e r m o e t w e e r v e r t r o u w e n k r i j g e n i n z i j n i n t u I t i e s d i e h e m v e e l s n e l l e r e n b e t r o u w b a a r d e r zeggen w a t h e t g o e d e i s d a t h i j k a n d o e n . D a t v r a a g t een b e t r o u w b a a r i n n e r l i j k l e v e n w a a r o p h i j k a n r e k e - nen. D i t i n n e r l i j k l e v e n v o r m t h i j w a n n e e r h i j b e r e i d i s t e l e r e n v a n z i j n e r v a r i n g e n . 5.2 W e r k e n e n overleggen 74. Wanneer w i j l i d z i j n v a n e e n w e r k g e m e e n s c h a p w a a r i n w i j een w e r k p r e s t a t i e m o e t e n l e v e r e n , d a n b e v i n d e n w i j o n s v o o r a l i n t w e e “ k a r a k t e r i s t i e k e ” s i t u a t i e s e n w e l “ w e z i j n a a n h e t w e r k ” o f “ w e z i j n i n o v e r l e g ” . Wanneer w e a a n h e t w e r k z i j n , d a n o n t s t a a t v o o r t d u r e n d de b e h o e f t e e v e n o v e r l e g t e p l e g e n ; o v e r l e g m e t e e n c o l - l e g a o f b a a s e n m e t e e n d e s k u n d i g e . H e t h e l e g e b i e d v a n h e t w e r k i s o n s v a n o u d s h e r v e r t r o u w d . A l s mensen w i l l e n w i j d i n g e n d o e n , w e w i l l e n i e t s c r e ë r e n v o o r o n s e i g e n o f a n d e r m a n s n u t e n g e n o e g e n . Dat d o e n , d i e d a a d k r a c h t , i s e e n o n g e l o o fl i j k d i e p a a n - wezige b e h o e f t e i n d e m e n s . E e n m e n s k a n z i c h z e l f r e a - l i s e r e n a l s h i j i e t s d o e t . W a t i n d e m e n s l e e f t w o r d t z i c h t b a a r i n h e t w e r k v o o r d e a n d e r . Het o v e r l e g g e n i s v o o r v e l e n e e n g e b e u r e n v a n d e l a a t s t e 10 j a a r , e r g o n w e n n i g , e r g f o r m e e l , e r g a n d e r s e n e r g o p z i c h z e l f g e r i c h t . Het w e r k h e e f t i n d e l o o p d e r t i j d e n a l l e r l e i v o r m e n aangenomen. I n v r o e g e r t i j d e n s t o n d d a t w e r k d i c h t b i j d e mens. E r w a s e e n d i r e c t e k r i n g l o o p t u s s e n m e n s e n w e r k . In d e e c o n o m i s c h e z i n w a s h e t w e r k e e n g e s l o t e n c i r k e l van e i g e n p r o d u k t i e e n e i g e n c o n s u m p t i e , d e z e l f v e r z o r - g i n g . Om i n l e v e n t e b l i j v e n m o e s t i e t s g e d a a n w o r d e n i n en a a n d e d i r e c t e o m g e v i n g : d e m e n s l e e f d e d i c h t b i j d e a a r d e , z i j n w e l z i j n w a s e r m e e v e r b o n d e n . We l e v e n n u a l - l a n g n i e t m e e r i n e e n s t a a t v a n z e l f v e r z o r g i n g . E r w o r d t voor o n s g e z o r g d , w i j z o r g e n v o o r a n d e r e n , w e l e v e n i n een v e r z o r g i n g s s t a a t . E r i s e e n o n t k o p p e l i n g o n t s t a a n van d e d i r e c t e r e l a t i e t u s s e n o n z e p r o d u k t i e e n c o n s u m p - t i e . Daaraan l i g t d e a r b e i d s v e r d e l i n g t e n g r o n d s l a g . H e t werk i s v e r d e e l d g e r a a k t . H e t i s u i t e e n g e v a l l e n i n o n - noembaar v e e l d e l e n . H e t h e e f t z i c h v e r s p r e i d o v e r d e gemeenschapsleden. D a t h a d a l s o n d e r t o o n d a t mensen n i e t 75. meer h e t z e l f d e d e d e n , m a a r d a t mensen v e r s c h i l l e n d e d i n - gen d e d e n . N a a s t d e t a a l v a n h e t v o l k d i e d e e n e g e m e e n - schap s c h e i d d e v a n d e a n d e r , o n t s t o n d n u d e t a a l v a n h e t werk d i e d e e n e v a k m a n s c h e i d d e v a n d e a n d e r e . M e t d e z e a r b e i d s v e r d e l i n g w o r d t d e m e n s v o o r o n g e l o o fl i j k v e e l nieuwe u i t d a g i n g e n g e s t e l d . D i e u i t d a g i n g e n h e l p e n h e t m e n s e l i j k v e r n u f t t o t o n t w i k k e l i n g t e k o m e n . Het w e r k d a t z i c h e e r s t n o g v a n u i t e e n i n n e r l i j k e n o o d - zaak v o o r d e e d , k o m t n u b u i t e n d e m e n s t e l e v e n . D a t g e e f t d e m o g e l i j k h e i d e n d e n o o d z a a k h e t t e b e h e e r s e n e n t e o r g a n i s e r e n ; e r o n t s t a a t r o n d o m h e t w e r k d e w e r k o r g a - n i s a t i e . Enkele v a n d e i n m i j n o g e n m e e s t f u n d a m e n t e l e h o e k s t e n e n van d e w e r k o r g a n i s a t i e w i l i k h i e r n o e m e n . De e e r s t e h o e k s t e e n i s “ d a t h e t r e s u l t a a t v a n h e t w e r k v o o r s p e l b a a r w o r d t g e m a a k t e n h e t p r o d u k t e e n v o r m i g ” . Het r e s u l t a a t m o e t v o l d o e n a a n v o o r a f b e d a c h t e e i s e n . D i t l e i d t t o t s t a n d a a r d i s a t i e , o r d e n i n g e n s t r u c t u r e - r i n g . N i e t v a n u i t h e t o n t d e k k e n o n t s t a a n r e s u l t a t e n , maar v a n u i t e e n v o o r a f g e m a a k t e v o o r s t e l l i n g v a n h e t e i n d p r o d u k t w o r d t m e t m a a t s t a v e n h e t d o e n i n g e k a d e r d . Het d o e n b e p e r k t z i c h d a n t o t h e t s t e e d s w e e r a fl e g g e n van g e b a a n d e w e g e n . D e m e n s w o r d t g e w o o n z i c h e e r s t e e n v o o r s t e l l i n g v a n h e t r e s u l t a a t t e maken e n d a n z i j n h a n - d e l e n z o i n t e r i c h t e n d a t d a t r e s u l t a a t o o k d a a d w e r k e - l i j k i n d e v o o r g e s t e l d e v o r m g e r e a l i s e e r d w o r d t . E n b i j r e s u l t a t e n d e n k i k d a n n i e t a l l e e n a a n p r o d u k t e n m a a r ook a a n b . v . r e c h t s r e g e l s , f o r m u l i e r e n , v o o r z i e n i n g e n , d i e n s t e n . De t w e e d e h o e k s t e e n i s “ h e t v a s t l e g g e n v a n d e a f t e l e g - gen w e g ” . N a a r m a t e h e t e i n d r e s u l t a a t v o o r s p e l b a a r w o r d t , w o r d t d e n o o d z a a k d a a r d a n o o k d o o r h e t d o e n d a a d w e r k e - l i j k t e b e l a n d e n g r o t e r . D e t e c h n i e k o p e n t d i e m o g e l i j k - h e i d . H e t m e c h a n i s e r e n e n h e t a u t o m a t i s e r e n v e r g r o t e n d e z e k e r h e i d v a n r e s u l t a a t e n s n e l h e i d v a n h a n d e l e n . W e winnen t i j d d o o r s n e l h e i d t e v e r g r o t e n e n w e w i n n e n r u i m t e d o o r m a t e n t e v e r k l e i n e n , z o k o m e n w e s n e l l e r e n goedkoper b i j o n s d o e l . De d e r d e h o e k s t e e n i s “ h e t o r d e n e n v a n d e s t a p p e n d i e genomen m o e t e n w o r d e n ” . M e t h e t d e n k e n k u n n e n v o l g o r d e s van h a n d e l i n g e n w o r d e n v a s t g e s t e l d , a n a l y s e s k u n n e n w o r i - den g e p l e e g d . H e t g a a t d a a r b i j a l l e r e e r s t om h e t u i t e e n - r a f e l e n v a n d e s t a p p e n e n v e r v o l g e n s om h e t o r d e n e n , h e t opnieuw s c h i k k e n d a a r v a n . To t o p h e t m e e s t e l e m e n t a i r e n i v e a u z i e n w i j d e u i t - s p l i t s i n g v a n h e t w e r k g e s t a l t e k r i j g e n , h e t w e r k w o r d t g e a t o m i s e e r d e n w e w o r d e n a l s m e n s h e i d g e c o n f r o n t e e r d met d e e n o r m e k r a c h t e n d i e d a a r d o o r v r i j k o m e n . 76. Die k r a c h t e n g e v e n o n s m o g e l i j k h e d e n , m a a r l e v e r e n o o k g e v a r e n . H o e d i e p e r e n g e d e t a i l l e e r d e r d e u i t s p l i t s i n g hoe g r o t e r d e n o o d z a a k t o t b e h e e r s i n g . W e z i e n d i t i n z i j n m e e s t u i t g e k r i s t a l l i s e e r d e v o r m b i j h e t n u c l e a i r e p r o c e s d a t w e r k e l i j k e e n o n g e l o o fl i j k b e h e e r s i n g s a p p a - r a a t v e r g t z o n d e r d a t o v e r i g e n s w e r k e l i j k z e k e r h e i d e n v e i l i g h e i d v e r k r e g e n k u n n e n w o r d e n . Maar w a t w e z o g r o o t e n o p v a l l e n d d a a r k u n n e n w a a r n e m e n , kunnen w e o o k i n i e d e r e w e r k o r g a n i s a t i e w a a r n e m e n ; h o e meer w e u i t s p l i t s e n ( t a k e n , s p e c i a l i s m e n ) h o e g r o t e r h e t b e h e e r s i n g s a p p a r a a t w o r d t d a t d e g e v o l g e n m o e t o p v a n - gen. H e t w e r k d a t v o o r h e e n z o c e n t r a a l s t o n d i n h e t b e - houd v a n h e t e i g e n w e l z i j n i s n u t o t e e n w e l h a a s t v i j a n - d i g e b e d r e i g i n g v o o r h e t e i g e n w e l z i j n g e w o r d e n . D e m e n s moet d i n g e n d o e n d i e t e g e n z i j n e i g e n o n t w i k k e l i n g i n - gaan, d i e hem b e d r e i g e n i n z i j n v r i j h e i d v a n d e n k e n ( h i j moet a l l e e n m a a r n a - d e n k e n ) , i n z i j n g e l i j k w a a r d i g h e i d met a n d e r e n - h i j i s d e m i n d e r e , d e l o o n s l a a f , d e a f - h a n k e l i j k e e n d i e m a a k t h e m t o t e e n e g o I s t d i e w e r k t v o o r e i g e n z e k e r h e i d . Welke a n t w o o r d e n w o r d e n g e g e v e n o p d e z e d e m e n s b e d r e i - gende o n t w i k k e l i n g e n v a n d e o r g a n i s a t i e ? A a n v a n k e l i j k w e r d e n d e n a d e l i g e g e v o l g e n v a n d e a r b e i d s - v e r d e l i n g i n d e w e r k o r g a n i s a t i e v o o r d e m e n s b e a n t w o o r d met “ d e p e r s o n e e l s z o r g ” . D a t b e g o n m e t c h a r i t a t i e f w e r k onder d e s l a c h t o f f e r s e n o n t w i k k e l d e z i c h v e r d e r t o t e e n w e l h a a s t v o l l e d i g e p e r s o n e e l s z o r g v a n d e w i e g t o t h e t g r a f . N a a r m a t e h e t w e r k d i e p e r i n g r e e p i n h e t m e n s e l i j k w e l z i j n , w e r d d e p e r s o n e e l s z o r g i n t e n s i e v e r . S o c i a l e z o r g , m e d i s c h e z o r g , o u d e d a g - z o r g . A l l e r e e r s t w e r d e n d e f y s i e k e c o n s e q u e n t i e s w e g g e o r g a n i s e e r d . D e s t o fl o n g e n i n de m i j n e n , d e r u g g e n i n d e h a v e n s , d e l e d e m a t e n i n d e s t a a l . V e r v o l g e n s w e r d e n d e p s y c h i s c h e c o n s e q u e n t i e s w e g b e g e l e i d . O v e r s p a n n e n p e r s o n e e l w e r k e r s , g e f r u s t r e e r d e a d m i n i s t r a t e u r s , g e k n a k t e m a n a g e r s . O n s a p p a r a a t i s i n - g e r i c h t o p d e z e s l a c h t o f f e r s . Naast d e p e r s o n e e l s z o r g o n t s t o n d h e t a r b e i d s v o o r w a a r d e - b e l e i d e n d e p e r s o n e e l s p l a n n i n g . D e t o e n e m e n d e c o m p l e x i - t e i t v a n h e t w e r k a p p a r a a t v r o e g o m e e n t o e n e m e n d e b e - h e e r s i n g v a n h e t m e n s e l i j k a a n d e e l d a a r i n . D i e b e h o e f t e aan b e h e e r s i n g o n t s t o n d o p h e t moment d a t h e t n i e t m e e r m o g e l i j k w a s v a s t t e s t e l l e n w a t d e b i j d r a g e w a s d i e i e - mand l e v e r d e a a n d e w a a r d e v a n h e t e i n d p r o d u k t . D o o r d a t i e m a n d a r b e i d v e r r i c h t , v e r h o o g t h i j d e w a a r d e van h e t p r o d u k t w a a r a a n h i j w e r k t . D o o r d a t h i j m e t z i j n v e r n u f t h e t w e r k o r g a n i s e e r t e n s t e e d s b e t e r o r g a n i - s e e r t , l e v e r t h i j e v e n e e n s e e n i n d i r e c t e b i j d r a g e t o t w a a r d e v e r m e e r d e r i n g v a n h e t p r o d u k t . W a n n e e r n u n i e t 77. meer i s v a s t t e s t e l l e n w a t d e i n d i v i d u e l e w a a r d e b i j d r a - ge i s , m o e t e n a n d e r e m a a t s t a v e n g e z o c h t w o r d e n v o o r b e - l o n i n g . D a t g e b e u r t m e t b e h u l p v a n e e n v r i j a r b i t r a i r e w a a r d e r i n g s s c h a a l o n t l e e n d a a n e e n a l g e m e n e w a a r d e r i n g v o o r s o o r t e n w e r k . H i e r o n t s t a a t h e t h e l e g e b i e d v a n f u n c t i e c l a s s i fi c a t i e , t a a k o m s c h r i j v i n g e n b e l o n i n g s s c h a a l . H e t w e r k v e r d w i j n t a c h t e r d e f u n c t i e . S t e e d s g e d e t a i l l e e r d e r , s t e e d s p r e - c i e z e r w o r d e n t a k e n o m s c h r e v e n , v a s t g e l e g d , g e w o g e n , g e - meten, g e w a a r d e e r d , v a n p u n t e n v o o r z i e n . H e t w e r k a l s z o d a n i g v e r d w i j n t u i t h e t g e z i c h t s v e l d . H e t i s g e l i j k d e meeste v a n o n z e p r o d u k t e n , d e i n h o u d v e r d w i j n t a c h t e r d e v e r p a k k i n g . E r w o r d e n s e l e c t i e s y s t e m e n u i t g e d a c h t , b e - o o r d e l i n g s f o r m u l i e r e n w o r d e n b i j n a j a a r l i j k s v e r n i e u w d en a a n g e p a s t , d e p e r s o n e e l s a d m i n i s t r a t i e w o r d t g e a u t o m a - t i s e e r d , h e t z i e k t e v e r z u i m e n a n d e r e w e t e n s w a a r d i g h e d e n g e r e g i s t r e e r d . A r b e i d s v o o r w a a r d e n i n d e v o r m v a n C A O ' s w a r d e n j a a r l i j k s b i j g e s c h a a f d , d e b o e k j e s w a r d e n d i k k e r , d e p r o c e d u r e s u i t g e b r e i d e r . Naast p e r s o n e e l s z o r g , p e r s o n e e l s p l a n n i n g e n a r b e i d s v o o r - waarden g r o e i d e e e n d e r d e l o o t a l s g e v o l g v a n d e s t e e d s i n g r i j p e n d e r c l a i m d i e d e d o o r z e t t e n d e c o m p l e x e r e w e r k - o r g a n i s a t i e o p d e m e n s i n h e t w e r k l e g d e . Die l o o t h e e t t e o p l e i d i n g e n o n t w i k k e l i n g . K e n n i s e n v a a r d i g h e d e n m o e s t e n i n s n e l t r e i n v a a r t o n t w i k k e l d e n u i t g e b o u w d w o r d e n . O m s c h o l i n g , f u n c t i o n e l e t r a i n i n g e n kwamen v o o r b i j n a i e d e r p e r s o n e e l s l i d b i n n e n b e r e i k . E n u i t e i n d e l i j k w e r d b i j h e t d o o r b r e k e n v a n h e t b e s e f , d a t mensen, g r o e p e n e n o r g a n i s a t i e s z i c h o n t w i k k e l e n , e e n e i g e n l e v e n s l o o p m a k e n , h e t w e z e n v a n d e o n t w i k k e l i n g g r o n d s t e e n v o o r a l l e r l e i m e n s - e n o r g a n i s a t i e - o n t w i k k e - l i n g s a c t i v i t e i t e n . V e e l a l e c h t e r o o k i n g e s y s t e m a t i s e e r - de v o r m e n , z o a l s c u r s s e n e n w o r k s h o p s w a a r a a n s t a t e g i e ë n en m e t h o d e n t e n g r o n d s l a g l a g e n . Naast d e z e o n t w i k k e l i n g e n i n d e w e r k o r g a n i s a t i e e n d e menszorg d i e d i t o p r i e p , o n t s t o n d h e t o v e r l e g e n d e o v e r l e g o r g a n i s a t i e . H e t o v e r l e g i s d e l a a t s t e 1 0 j a a r u i t g e g r o e i d t o t e e n a l o m a a n w e z i g e l e m e n t i n d e o r g a n i - s a t i e . N i e t z e l d e n b e v i n d e n m e n s e n z i c h i n e e n a a n e e n - s c h a k e l i n g v a n o v e r l e g s i t u a t i e s w a a r i n h e t w e r k d a t z e doen a f g e s t e m d w o r d t o p h e t w e r k v a n a n d e r e n . V o o r v e e l l e i d i n g g e v e n d e n b e s t a a t e e n g r o o t d e e l v a n h e t w e r k u i t o v e r l e g g e n . H e t o p v a l l e n d e n u d a a r i n i s d a t i n t e g e n - s t e l l i n g t o t d e w e r k o r g a n i s a t i e d e o v e r l e g o r g a n i s a t i e vaak e e n t o e v a l l i g g e g r o e i d , v r i j w i l l e k e u r i g i n g e r i c h t e o r g a n i s a t i e i s . D o o r d a t h e t w e r k t o t o p h e t k l e i n s t e d e - t a i l w o r d t u i t g e s p l i t s t , w o r d t h e t o v e r l e g t o t e e n g r o o t s b e h e e r s i n g s i n s t r u m e n t . 78. De k w a l i t e i t v a n h e t o v e r l e g i s v a a k e r b a r m e l i j k . W a a r i n h e t w e r k e r a l l e s a a n w o r d t g e d a a n d a t w e r k d o e l g e - r i c h t , p r o d u k t i e f , e f f e c t i e f e n z i n n i g t e m a k e n , w o r d t h e t o v e r l e g n i e t v o o r b e r e i d , i s h e t d o e l n i e t v a a k d u i - d e l i j k e n b e k e n d , w o r d t e r v e e l g e p r a a t m a a r g e e n r e s u l - t a a t g e o o g s t e n b e z o r g t h e t v e e l d e e l n e m e r s h o o f d p i j n , m a a g s t o o r n i s s e n e n e e n s l e c h t h u m e u r. Het i s e e n e r v a r i n g s f e i t , d a t v e e l w e r k o v e r l e g n i e t v a n de g r o n d k o m t “ o m d a t e r g e e n a g e n d a p u n t e n z i j n , g e e n i n - t e r e s s e i s , g e e n r e s u l t a t e n z i c h t b a a r w o r d e n ” . Het v o e r e n v a n e e n g e s p r e k i s e e n v a n d e m o e i l i j k s t e vormen v a n s a m e n w e r k e n . H e t m a t e r i a a l i s w o o r d e n , m a a r a c h t e r d e w o o r d e n g a a n b e d o e l i n g e n , g e v o e l e n s , o p v a t t i n - gen e n m e n i n g e n s c h u i l . Om d i e i n h e t b e w u s t z i j n v a n a l - l e o v e r l e g d e e l n e m e r s t e k r i j g e n i s e e n g e d i s c i p l i n e e r d o v e r l e g n o d i g . In h e t w e r k w o r d t h e t r e s u l t a a t d i r e c t z i c h t b a a r i n e e n p r o d u k t , e e n d i e n s t . I n h e t o v e r l e g i s h e t r e s u l t a a t n i e t d i r e c t z i c h t b a a r , h e t m o e t d o o r d e d e e l n e m e r s z i c h t b a a r g e m a a k t w o r d e n i n d e v o r m v a n e e n g e m e e n s c h a p - p e l i j k b e e l d , o o r d e e l , b e s l u i t , a d v i e s . Het w e r k i s e e n a c t i v i t e i t d i e v r a a g t o m i e t s t e d o e n . A l s j e i e t s m o e t d o e n , d a n m o e t j e e r b i j z i j n , d a n m o e t j e w a k k e r z i j n , i n d e s i t u a t i e z i j n , a n d e r s g a a t h e t m i s . I n h e t o v e r l e g k a n j e s l a p e n , s u f f e n , a a n a n d e r e d i n g e n d e n k e n z o n d e r d a t d i t s c h i j n b a a r d i r e c t m e r k b a r e g e v o l g e n h e e f t . H e t i s i n o v e r l e g m o e i l i j k o m m e t z ' n a l l e n w e r k e l i j k i n d e s i t u a t i e t e z i j n , h i e r e n n u t e z i j n , d e w e r k e l i j k e v r a a g o f h e t w e r k e l i j k e p r o b l e e m t e b e g r i j p e n . Om a a n d e g e r i n g e e f f e c t i v i t e i t v a n h e t o v e r l e g i e t s t e doen, w a r d e n e r o p u i t g e b r e i d e s c h a a l r i c h t l i j n e n g e - maakt v o o r h e t e f f e c t i e f o p z e t t e n v a n e e n o v e r l e g o r g a n i - s a t i e . B o e k w e r k j e s o v e r w e r k o v e r l e g , r i c h t l i j n e n v o o r h i ë r a r - c h i s c h , p r o j e c t m a t i g , w e r k g e r i c h t o v e r l e g w o r d e n o n t w o r - pen. B e g e l e i d i n g , o p l e i d i n g o m o v e r l e g t e l e r e n w o r d t g e i n t r o d u c e e r d . M a a r d e v e r m o g e n s om w e r k e l i j k m e t a n d e - ren i n o v e r l e g t o t r e s u l t a a t t e k o m e n z i j n s l e c h t s z e e r langzaam t e o n t w i k k e l e n . V e l e n h o u d e n e r e e n s o o r t s t e n - d a a r d o v e r l e g g e d r a g o p n a , a n d e r e p a s s e n z i c h a a n a a n d e s t i j l v a n d e v o o r z i t t e r . Hoe n u k u n n e n w e d e k n e l l e n d e b a n d e n v a n e e n v e r d o o r g e - v o e r d e , u i t e e n g e r a f e l d e w e r k o r g a n i s a t i e e n e e n r o m m e l i g e o v e r l e g w i l d g r o e i , w e l k e b e i d e n i e t m e e r b i j d r a g e n t o t een e f f e c t i e f , p r o d u k t i e f e n z i n n i g w e r k l e v e n , d o o r b r e - ken? 79. W i l l e n w e o n s o o i t v a n d e z e k n e l l e n d e b a n d e n k u n n e n o n t - doen, d a n z u l l e n w e m e e r o o g m o e t e n k r i j g e n e n w a a r d e - r i n g m o e t e n h e b b e n v o o r “ h e t d o e n ” . We m o e t e n o n s o n t - doen v a n v e e l w e r k - p a p i e r w i n k e l e n w e m o e t e n m e e r u i t - gaan v a n e n o n s r i c h t e n o p h e t d o e n , h e t d a a d w e r k e l i j k e w e r k . H e t d o e n b r e n g t o n s i n d e r e a l i t e i t , h e t r e g e l e n b r e n g t o n s e r b u i t e n . D a a r v o o r i s n o d i g d a t w e o n z e a a n d a c h t n i e t z o z e e r r i c h - t e n o p d e u i t g e d a c h t e w e r k o r g a n i s a t i e m a a r o p d e m e n s e n d i e h e t w e r k d o e n . We m o e t e n d e w e r k o r g a n i s a t i e u i t z i j n v e r s t a r r i n g , u i t z i j n v e r d e r g a a n d e u i t s p l i t s i n g b e v r i j d e n d o o r o n s t e c o n c e n t r e r e n o p d e h a n d e l e n d e m e n s i n d e w e r k s i t u a t i e d i e a l l e e n o f m e t a n d e r e n samen d i n g e n d o e t . Het i s e e n o n t n u c h t e r e n d e e r v a r i n g o m m e n s e n i n h u n w e r k s i t u a t i e w a a r t e n e m e n i n w a t z e d o e n . H e t k o m t d a n vaak o p e n k e l e d a d e n n e e r waarom a l l e s d r a a i t . De z i n b e l e v i n g v a n d a t d o e n h a n g t a f v a n h e t f e i t o f mensen u i t e i g e n w a a r n e m i n g i e t s o n d e r n e m e n o f d a t z e r o u t i n e m a t i g h a n d e l i n g e n h e r h a l e n z o n d e r t e h o e v e n w a a r - nemen w a t i n d e s i t u a t i e n o d i g i s . Aan v e e l h a n d e l e n i s d e z i n b e l e v i n g o n t n o m e n . Door o n s t e c o n c e n t r e r e n o p d i t h a n d e l e n , w o r d e n w e w a k - k e r v o o r t w e e z a k e n . Ten e e r s t e g a a t h e t o n s i n t e r e s s e r e n w a t h e t w e z e n l i j k e i s i n w a t g e d a a n w o r d t . V e e l w e r k w o r d t o p d e z e w i j z e ontdaan v a n d e v e r s l u i e r e n d e f r a n j e , v a n d e h i s t o r i s c h g e g r o e i d e b e e l d e n v a n b e l a n g r i j k h e i d e n o m v a n g r i j k h e i d , van d e o n w e z e n l i j k e e l e m e n t e n . D e d i r e c t e r e l a t i e t u s s e n de e s s e n t i e v a n w a t d a a r m o e t g e b e u r e n e n d e m e n s d i e h e t m o e t d o e n w o r d t z i c h t b a a r . I e d e r m e n s d i e r u i m t e v a n h a n d e l e n h e e f t , l e g t e i g e n a c c e n t e n i n h e t w e r k . H e b b e n d i e a c c e n t e n n o g i e t s t e m a k e n m e t w a t i n h e t w e r k w e r - k e l i j k v a n hem o f h a a r g e v r a a g d w o r d t ? Wat g e v r a a g d w o r d t , v e r a n d e r t i n d e t i j d . D i e v e r a n d e - r i n g w o r d t v a a k d o o r d e o m s t a n d i g h e d e n o p g e d r o n g e n , h e t werk k r i j g t b e p a a l d e a c c e n t e n o p g e d r o n g e n . H e t o o g v o o r andere n o o d z a k e l i j k e d a d e n i n d a t w e r k v e r d w i j n t . Z o houdt d e p o l i t i e - a g e n t o p s t r a a t z i c h n u n o g b i j n a a l - l e e n b e z i g m e t v e r k e e r s o v e r t r e d i n g e n , t e r w i j l h e t e i g e n - l i j k e w e r k , d e e s s e n t i e v a n z i j n t a a k o o k e n v o o r a l e l - ders l i g t , n l . h e t a a n w e z i g z i j n i n s i t u a t i e s w a a r d e b u r g e r o m b e s c h e r m i n g v r a a g t e n h e t r e g e l e n v a n m e n s e - l i j k e c o n fl i c t e n m e t e l k a a r e n m e t d e w e t ( o o k o p s t r a a t n a t u u r l i j k ) . Ten t w e e d e g a a t h e t e r o m w e l k e c o n d i t i e s g e c r e ë e r d m o e - t e n w o r d e n , w i l d i e e s s e n t i e v a n h e t w e r k ( d a t i s d a t - gene w a t i e m a n d a l s t o e g e v o e g d e w a a r d e i n z i j n s i t u a t i e aan “ h e t p r o d u k t ” l e v e r t ) z i c h d o o r m e n s e n h a n d e n h e e n kunnen r e a l i s e r e n . 80. Vee l w e r k e r s w o r d e n g e f r u s t r e e r d d o o r p a p i e r w i n k e l s , door p o t t e k i j k e r s , d o o r a d v i s e u r s , s p e c i a l i s t e n d i e n i e t door h e n g e v r a a g d z i j n m a a r d i e h u n b a z e n n o d i g v o n d e n . Nog z e l d e n c r e ë r e n m e n s e n h u n e i g e n w e r k c o n d i t i e s . I k denk, d a t d i t e e n v a n d e h o e k s t e n e n v a n e e n m o d e r n b e - l e i d z a l w a r d e n , “ d a t m e n s e n b i n n e n g r e n z e n v a n g e l d , r u i m t e e n t i j d h u n e i g e n w e r k c o n d i t i e s c r e ë r e n ” . Aan d e l o p e n d e b a n d i s a l l e s t o t i n d e t a i l d o o r a n d e r e n g e r e g e l d ; v o o r d i e l o p e n d e b a n d w e r k e r s i s o o k h e t p e r - s o n e e l b e l e i d i n d e t a i l g e r e g e l d . Voor d e d i r e c t i e i s m i n d e r t o t i n d e t a i l d o o r a n d e r e n g e r e g e l d ; z i j z i j n i n d e g e l e g e n h e i d z e l f v o o r z i e n i n g e n i n t i j d , r u i m t e e n g e l d t e c r e ë r e n w a a r b i n n e n d e k u n n e n f u n c t i o n e r e n . We m o e t e n h e t o v e r l e g a l s l e e r p l a t f o r m v o o r o n s w e r k l e - ven s e r i e u s g a a n n e m e n . Het i s b i j v e l e n n o g n i e t d o o r g e d r o n g e n d a t h e t v o o r h e t “ l e r e n i n o v e r l e g ” a b s o l u u t e s s e n t i e e l i s , d a t m e n s e n zowel f y s i e k a l s p s y c h i s c h i n d e s i t u a t i e a a n w e z i g z i j n . H e t v r a a g t v a n o n s e e n g r o t e z e l f d i s c i p l i n e e n e e n t e g e n w o o r d i g h e i d v a n g e e s t . De e f f e c t i v i t e i t v a n h e t “ l e r e n i n o v e r l e g ” h a n g t a f v a n de k w a l i t e i t v a n d e v o o r b e r e i d i n g v a n d a t o v e r l e g . D o o r h e t o v e r l e g m o e t h e t u i t e i n d e l i j k g e b e u r e n , d . w . z . d e b e s l i s s i n g m o e t v a l l e n , h e t o o r d e e l m o e t w a r d e n g e v e l d , h e t a d v i e s g e f o r m u l e e r d , m a a r d a t l u k t a l l e e n m e t e e n d e g e l i j k e v o o r b e r e i d i n g . D e e f f e c t i v i t e i t v a n h e t “ l e - ren i n o v e r l e g ” h a n g t o o k a f v a n h e t f e i t o f mensen w e r - k e l i j k o p e l k a a r i n g a a n o f d a t d e o v e r l e g d e e l n e m e r s “ b u i t e n ” b l i j v e n z i t t e n . H e t o v e r l e g r e s u l t a a t o n t s t a a t u i t d e i n t e r a c t i e t u s s e n m e n s e n . Ook w o r d t h e t r e s u l t a a t b e p a a l d d o o r h e t v e r m o g e n v a n d e d e e l n e m e r s o m t e o o g s t e n . D i e o o g s t k a n l i g g e n o p v e r - s c h i l l e n d e n i v e a u s . D e o o g s t k a n z i j n , d a t m e n s e n t o t een c o n c r e t e a f s p r a a k k o m e n m e t e l k a a r d i e l e i d t t o t h a n d e l e n , m a a r h e t k a n o o k e n t e g e l i j k e r t i j d e e n b e - l e i d s p r i n c i p e a l s g e m e e n s c h a p p e l i j k l e e r r e s u l t a a t z i j n . B i j e l k “ l e r e n i n o v e r l e g ” k a n o p d e z e n i v e a u s g e o o g s t worden. V e e l a l p r a t e n w e v e e l m a a r v e r g e t e n u i t e i n d e l i j k de v r u c h t e n v a n d a t o v e r l e g t e p l u k k e n . I n h e t o v e r l e g g a a t h e t e r n i e t o m , d a t e r m a a r e i n d e l o o s m e n i n g e n g e - v e n t i l e e r d k u n n e n w o r d e n , m a a r h e t g a a t e r v o o r a l o m t e o n t d e k k e n w a t m e n s e n w i l l e n d o e n e n d a t o p e l k a a r a f t e stemmen. 81 5.3 O p l e i d e n e n o r g a n i s a t i e a l s f u n c t i e De t w e e g e b i e d e n o p l e i d i n g e n o r g a n i s a t i e z i j n t o t z e l f - s t a n d i g e f u n c t i e s v a n d e o n d e r n e m i n g g e w o r d e n . Vo o r h e e n waren z i j o n d e r d e e l v a n d e t e c h n i s c h - e c o n o m i s c h e f u n c - t i e . H e t w e r k w e r d g e s t r u c t u r e e r d o p g r o n d v a n t e c h - n i s c h e e n e c o n o m i s c h e i n z i c h t e n , d e m e n s e n w e r d e n o p g e - l e i d o p h e t w e r k . A l s e r d a n a l e e n o p l e i d i n g s f u n c t i o n a - r i s b e s t o n d , d a n w a s d e z e o n d e r d e e l v a n d e t e c h n i s c h e a f d e l i n g o f p r o d u k t i e - a f d e l i n g . Wet e n s c h a p p e l i j k e i n z i c h t e n h e b b e n z i c h d a a r n a v o o r a l v i a d e o r g a n i s a t i e - e n e f fi c i e n c y - a f d e l i n g e n i n g e v l o c h - t e n i n d e w e r k o r g a n i s a t i e . A l l e s t r e v e n w a s e r o p g e r i c h t h e t w e r k z o l o g i s c h e n g r o n d i g m o g e l i j k t e o r d e n e n e n t e s t r u c t u r e r e n e n d e m e n s e n d i e v a a r d i g h e d e n t e l e r e n d i e n o d i g w a r e n v o o r d e d i r e c t e w e r k u i t v o e r i n g . To t a a n d e z e s t i g e r j a r e n z e t t e d e z e t r e n d z i c h d o o r . D i t l e i d d e t o t c e n t r a l i s t i s c h u i t g e d a c h t e w e r k o r g a n i s a - t i e s e n o p d i t u i t g e d a c h t e g e h e e l a a n g e p a s t e o p l e i d i n - gen. H e t d e n k - e n d o e - w e r k w e r d e n s t e e d s g r o n d i g e r g e - s c h e i d e n : p l a n n i n g , u i t v o e r i n g e n c o n t r o l e w e r d e n a l s k w a l i t e i t e n o v e r m e n s e n e n a f d e l i n g e n v e r d e e l d . D i t l e i d d e t o t e e n w a r e p r o d u k t i v i t e i t s g r o e i , e e n t e c h n o l o - g i s c h - o r g a n i s a t o r i s c h e r e v o l u t i e , e e n s t e r k e g r o e i - e c o - nomie, e e n c o n c u m p t i e - d r i f t , e e n i n g e r i c h t e v e r z o r g i n g s - s t a a t e n e e n v e r d o o r g e v o e r d e w e l v a a r t s s t a a t . D i t l e i d d e o o k t o t e e n n i v e l l e r i n g v a n v a k m a n s c h a p , e e n r e g e l c u l t u u r , e e n s t a r r e w e r k o r g a n i s a t i e . Door d i t g e b e u r e n kwam d e c e n t r a l e v r a a g t o t l e v e n : H o e kunnen m e n s e n n o g m e t b e w u s t z i j n d i n g e n d o e n u i t e i g e n i n i t i a t i e f ? De z e s t i g e r j a r e n b r a c h t e n o n s e e n a l t e r n a t i e v e s t r o o m d i e h e t i n e e n a n d e r e r i c h t i n g z o c h t . I n d e m a a t s c h a p p i j werden g r o e p e n z i c h t b a a r d i e z i c h s t e l d e n b u i t e n d e m a a t s c h a p p e l i j k e o r d e , b u i t e n d e m a a t s c h a p p e l i j k e t r e d - m o l e n . Z i j z o c h t e n h e t i n d e h a p p e n i n g , i n h e t g e b e u r e n h i e r e n n u . G e e n r e g e l s , g e e n s t r u c t u r e n , g e e n p l a n n i n g , geen g r o e i . I n o r g a n i s a t i e s k w a m d i t g e m a t i g d e r o p gang. N a a s t d e s t r a t e g i e d e n k e r s , d e p l a n n e r s , d e s t r u c - t u r e e r d e r s , k w a m e n d e o n t w i k k e l a a r s , d e o p l e i d e r s , d e b e g e l e i d e r s , d e s o c i a l e w e r k e r s , d e m e n s g e r i c h t e w e r - k e r s . I n d i e s t r o o m w e r d e n v e l e i d e e ë n g e b o r e n d i e t e maken h a d d e n m e t h e t o n t w i k k e l e n v a n m e n s e n o r g a n i s a - t i e . Naast d e o u d e i n s t r u c t i e - o p l e i d i n g e n o p h e t w e r k g e - r i c h t , o n t s t o n d e n a l l e r l e i o p l e i d i n g e n d i e g e r i c h t w a r e n op h e t w e r k e n e n s a m e n w e r k e n . N a a s t d e v e r d e r g a a n d e u i t s p l i t s i n g v a n h e t w e r k o n t s t o n d e e n p o g e n h e t w e r k b r e d e r t e s t r u c t u r e r e n , v a k g e b i e d e n t e i n t e g r e r e n , h o o g - w a a r d i g e n e e n v o u d i g e r w e r k i n é é n f u n c t i e o n d e r t e b r e n g e n . 82. We z i e n n u , d a t d e z e s t r o o m u i t d e z e s t i g e r j a r e n z i c h naar b u i t e n t o e n i e t g r o o t s h e e f t k u n n e n o f w i l l e n m a n i - f e s t e r e n . Het é l a n waarmee i n d e s a m e n l e v i n g e n i n o r g a n i s a t i e s o p de m e n s g e r i c h t e p r o j e c t e n w e r d e n o p g e z e t , p r o j e c t e n d i e t o t d o e l h a d d e n h e t v a s t l o p e n v a n mensen i n w e r k o r g a n i - s a t i e s t e d o o r b r e k e n , d a t e l a n i s v e r d w e n e n . We l e v e n n u i n e e n t i j d w a a r i n o n z e s a m e n w e r k i n g s s t r u c t u r e n e n o n z e o r g a n i s a t i e s t r u c t u r e n o p l o p e n t e g e n h u n e i g e n g r e n z e n . De e c o n o m i e g r o e i t n i e t m e e r , d e i n k o m e n s s t i j g e n n a u w e - l i j k s , e r i s w e r k l o o s h e i d , a r b e i d s o n g e s c h i k t h e i d a l o m , een h o o g z i e k t e v e r z u i m , m a t h e i d . E n d e z e p r o b l e m e n z i j n ook n i e t m e e r s t r u c t u r e e l o p t e l o s s e n . O p l o s s i n g e n v o o r e e n p r o b l e e m a l s d a t v a n d e w e r k l o o s - h e i d m o e t e n g e z o c h t w o r d e n i n e n g e b a s e e r d o p h e t i n b e - weging k r i j g e n v a n m e n s e n . B e w e e g l i j k h e i d v a n m e n s e n i n de t i j d , d . w . z . h e t nemen v a n i n i t i a t i e v e n i n h e t e i g e n w e r k , a l s o o k b e w e e g l i j k h e i d v a n m e n s e n i n d e r u i m t e , d . w. z . h e t d o e n v a n v e r s c h i l l e n d s o o r t i g w e r k , m o e t g e - s t i m u l e e r d w a r d e n . Waar h e t g a a t o m h e t o p l e i d e n v a n m e n s e n z a l e r a l l e s aan g e l e g e n z i j n d a t d e m e n s e n d e g e l e g e n h e i d k r i j g e n w e r k e l i j k t e l e r e n . M e n s e l i j k e v e r m o g e n s z i j n d e b e s t e i n v e s t e r i n g o p d e n d u u r. D e o r g a n i s a t i e z a l d e fi n a n c i e r i n g v a n o p l e i d i n g e n meer m o e t e n g a a n b e h a n d e l e n a l s i n v e s t e r i n g e n d a n a l s k o s t e n . D e w a a r d e b i j d r a g e d i e d e m e n s i n d e o n d e r n e m i n g l e v e r t d o o r z i j n w e r k e n d i e s t a a t n a a s t d e w a a r d e b i j - drage d i e d e o n d e r n e m e r l e v e r t d o o r h e t o r g a n i s e r e n e n v e r s c h a f f e n v a n m i d d e l e n v i n d e n samen h u n u i t d r u k k i n g i n de w i n s t o f h e t r e n d e m e n t . D i e w i n s t z a l i n p r i n c i p e moeten t e r u g v l o e i e n i n z o w e l h e t g e b i e d w a a r d e m e n s e - l i j k e v e r m o g e n s z i c h k u n n e n o n t w i k k e l e n a l s w a a r d e k a p i t a a l m i d d e l e n v o o r n i e u w e i n i t i a t i e v e n v e r s c h a f t w o r - den. Naast d e n o o d z a a k v a n h e t l e r e n v a n e e n v a k s t a a t d e noodzaak v a n h e t l e r e n , d a t m e n s e n b r e n g t t o t n i e u w e i n i t i a t i e v e n . V e e l v a n d i t l e r e n g a a t t e n o n d e r i n d e s t r u c t u u r w a a r i n o p g e l e i d w e r d ( v a n a u t o r i t a i r e i n s t r u c - t i e k l a s t o t s e n s i t i v i t y - a c h t i g g r o e p s w e r k ) ; d e l e r e n d e v e r k r i j g t k e n n i s e n z e l f k e n n i s , m a a r k o m t e r n i e t t o e i e t s n i e u w s t e o n d e r n e m e n , i e t s n i e u w s t e s c h e p p e n . I n onze s a m e n l e v i n g w o r d t h e t s t e e d s m o e i l i j k e r e i g e n i n i - t i a t i e f t e o n t p l o o i e n . V e e l b a r r i è r e s m o e t e n o v e r w o n n e n worden w i l j e t o t n i e u w h a n d e l e n k u n n e n k o m e n . I k d e n k , d a t i e d e r e o p l e i d i n g e r o p g e r i c h t m o e t z i j n mensen z o v e r t e b r e n g e n d a t z e z e l f s t a n d i g i n e i g e n w e r k s i t u a t i e s i d e e ë n i n e i g e n w i l l e n o m z e t t e n . D a t m a a k t h e n b e w e e g - l i j k i n t i j d e n r u i m t e e n w a a r b e w e g i n g e n o n d e r n e m i n g s - l u s t i s d a a r w o r d e n n i e u w e m o g e l i j k h e d e n v o o r w e r k g e c r e ë e r d . Wa a r h e t g a a t o m d e s t r u c t u u r v a n h e t w e r k , i s e r d e n o o d z a a k v a n b e v r i j d i n g v a n d i t w e r k u i t d e k n e l l e n d e g r e e p v a n f u n c t i e g r e n z e n , t a a k o m s c h r i j v i n g e n , k a d e r s . M e n s e n z i t t e n g e b a k k e n a a n v o o r g e s c h r e v e n w e r k - zaamheden. Wa n n e e r d i e v e r d w i j n e n w o r d e n z e w e r k e l o o s . We z u l l e n , v e e l m e e r d a n i n h e t v e r l e d e n , t o e m o e t e n naar e e n s i t u a t i e w a a r i n m e n s e n m e e r i n a u t o n o m e w e r k - groepen k u n n e n f u n c t i o n e r e n . M e n s e n z u l l e n i n h e t w e r k een g r o t e r b e w u s t z i j n m o e t e n o n t w i k k e l e n v o o r d a t w a t om hen h e e n g e b e u r t . Wa n n e e r h e t h a n d e l e n i n h e t w e r k t o t a u t o m a t i s m e g e w o r d e n i s , i s h e t v e r a n d e r e n v a n d i t h a n - d e l e n i n h e t w e r k a l s h e t v e r a n d e r e n v a n j e e i g e n g e - w o o n t e l i j f . D a t i s e e n v a n d e m o e i l i j k s t e k a r w e i e n i n d i t l e v e n . O p d i t moment s t u i t h e t v e r a n d e r e n , h e t h e r - v e r d e l e n v a n w e r k o p g r o t e w e e r s t a n d . W e l e v e n n o g s t e e d s i n k l e i n e k o n i n k r i j k j e s d i e v o o r a n d e r e n n i e t t o e g a n k e l i j k z i j n . A l l e r l e i z a k e n d i e a a n d a t w e r k v e r b o n d e n z i j n , z o a l s l o o n e n s t a t u s , m a k e n d i e h e r v e r d e l i n g b i j n a o n m o g e l i j k , v e e l a l n i e t h e t c o n c r e t e w e r k z e l f . O p l e i d e r s m o e t e n e r a a n w e r k e n , d a t i n b e d r i j v e n e n o r g a - n i s a t i e s e r o p d e n d u u r e e n b e l e i d k o m t w a a r i n h e t m e t e l k a a r l e r e n i n d e w e r k s i t u a t i e n e t z o v a n z e l f s p r e k e n d w o r d t a l s h e t m e t e l k a a r p r o d u c e r e n v a n w e r k . O p l e i d i n g en o r g a n i s a t i e - o n t w i k k e l i n g m o e t e n n a a s t e e n k o s t e n - k a r a k t e r o o k e e n i n v e s t e r i n g s k a r a k t e r k r i j g e n e n w e l i n d i e m a t e d a t h e t g e l d d a t h i e r a a n b e s t e e d w o r d t , m e t e e n m i n s t e n s z o g r o t e z o r g w o r d t b e s t e e d a l s i n v e s t e r i n g e n i n k a p i t a a l g o e d e r e n . B e s l i s s i n g e n m . b . t . i n v e s t e r i n g e n w o r d e n m e t z o r g v u l d i g - h e i d g e n o m e n , k o s t e n w o r d e n v a a k a l s g e g e v e n b e s c h o u w d en z i j n n i e t d e b e l a n g s t e l l i n g v a n management d a n a l l e e n i n d e z i n v a n e f fi c i e n c y - b e w a k i n g e n o n k o s t e n b e s p a r i n g . We m o e t e n e r n a a r s t r e v e n , d a t g e l d b e s t e e d w o r d t a a n h e t l e r e n i n d e w e r k s i t u a t i e , o p z o d a n i g e w i j z e , d a t d i t g e l d n i e t a l s k o s t e n m a a r a l s i n v e s t e r i n g b e s c h o u w d w o r d t . COPYRIGHT N P I 83.

opleiden_en_leren_-_handboek_voor_de_opleider.txt · Last modified: 2018/10/03 06:09 (external edit)