NPI archives

rob_otte_-_rembrandt_en_de_honderd_gulden_print.pdf

Beste c o l l e g a ' s , 9246.937 R0/00 Zondag 27 december 1992 begon i k aan m i j n l o n g o n t s t e k i n g . Donderdag 15 a p r i l was i k 30 minuten b i j j u l l i e op v i s i t e om t e v e r t e l l e n hoe l a n g - zaam i k opknap. Tussen de middag a t i k met Ferd en P e t e r een b r o o d j e . Ferd kwam toen onder andere met de opmerking d a t i k b e s t i e t s zou k u n - nen s c h r i j v e n a l s i k weer b e t e r was. Thui s gekomen ben i k meteen b e - gonnen. Een van de dingen d i e i k i n h e t i n s t i t u u t heb gedaan, i s h e t binnenbrengen van een waarnemingsoefening aan de hand van de Honderd gulden prent van Rembrandt. Omdat e r aan deze waarnemingsoefening v e e l van mijn eigen o n t w i k k e l i n g v a s t z i t , b e s l o o t i k d i e e r v a r i n g v o o r j u l l i e op t e s c h r i j v e n . I k heb e r v a n a f a p r i l d a g e l i j k s aan gewerkt, met v e e l p l e z i e r, e r n s t en waarheidsgevoel. Nu h e t z o ' n l a n g v e r h a a l i s geworden, t w i j f e l i k o f e r wel weer z o ' n pak p a p i e r j u l l i e z i e l i n moet. Maar goed, om j e l e k k e r t e maken h e t g a a t o v e r h e t volgende: * Een waarnemingsoefening aan de hand van de Honderd gulden p r e n t . * De v e r b e e l d i n g . * Het onzichtbare s c h r i f t . * Het i n n e r l i j k van Rembrandt. * De v i e r lichamen van de e t s k u n s t . * De vraag o f Rembrandt een r o z e n k r u i s e r i s . Te rwi j l i k aan h e t s c h r i j v e n ben d o e t de wereld ook mee. 28 A p r i l m e l d t h e t NRC Handelsblad d a t de leden van h e t Rembrandt Research P r o j e c t (RRP) u i t e l k a a r gaan. 6 Mei r e a g e e r t Gary Schwartz daarop i n h e t NRC Handelsblad met z i j n a r t i k e l : 'Rembrandt-project v e r d i e n t o n a f h a n k e l i j k o o r d e e l ' . 11 Mei s c h r i j f t 8 . Bakker o v e r h e t z e l f d e onderwerp i n h e t NRC Handelsblad een s t u k g e t i t e l d : ' K w a l i t e i t Rembrandt-project b u i t e n t w i j f e l ' . REMBRANDT EN DE HONDERD GULDEN PRENT 2. 15 Mei g r o o t nieuws i n de k r a n t . 7 8 Rembrandt e t s p l a t e n verkocht u i t de verzameling van Robert Lee Humber. Nederland koopt 5 p l a t e n v o o r f 5 4 0 . 0 0 0 , - - . En o f h e t nog n i e t mooi genoeg i s op 26 mei v e r s c h i j n t e r een l a n g a r t i k e l i n de k r a n t over de r e s t a u r a t i e van de Rembrandts i n h e t Rijksmuseum. 5 J u n i opent h e t museum met een t e n t o o n s t e l l i n g van a l d a t moois. I k w i l maar zeggen: é c h t e dingen komen n o o i t a l l e e n . Een h a l f u u r had ] : k naar Hans z i t t e n l u i s t e r e n , t o e n h i j ineens o v e r Rembrandt begon en v e r t e l d e d a t Rembrandt p r a c h t i g e engelen had geëtst. De mensen i n de z a a l l u i s t e r d e n aandachtig naar z i j n betoog, maar i k dacht: ' e n g e l e n . . . a l s e r i e t s i s wat Rembrandt n i e t kon dan was h e t wel engelen a f b e e l d e n ' . Ondertussen v e r t e l d e Hans waarom h e t n i e t v o o r n i e t s i s d a t Rembrandt z o beroemd i s . 'We gaan h e t weer o v e r z i j n beroemdheid hebben', d a c h t i k en herinnerde me op s l a g , hoe i k jaren geleden met m i j n vrienden o v e r Rembrandt s p r a k . ' D e k o e k b l i k k e n - , - s c h i l d e r ' noemden w i j hem en j e was kampioen a l s j e nog n o o i t i n h e t Rijksmuseum was geweest en de Nachtwacht had gezien. I n h e t vermaarde Haagse a r t i e s t e n c a f é de Posthoorn r i e p e n we dan ook lachend: ' k e n t u Rembrandt'? 1 0 , u b e d o e l t d i e v o e t b a l l e r ' . O f d i e k e e r d a t Haagse s c h i l d e r aan ons t a f e l t j e hadden z i t t e n , d i e u i t l e g d e d a t Rembrandt z o modern was omdat h i j met z w a r t had g e s c h i l d e r d . Dagen daarna werd e r nog geroepen: ' s c h i l d e r j i j ook met z w a r t ' ? Ondertussen was Hans nog steeds met Rembrandt b e z i g . E r werden a l l e r l e i beroemde s c h i l d e r i j e n genoemd, vergezeld van commentaar o v e r hetgeen j e e r allemaal i n kon z i e n . Later, o p de fi e t s naar h u i s r i j d e n d , kwam m i j n woede pas e c h t goed los en thuisgekomen zocht i k naar h e t verzameld etswerk van Rembrandt om iedereen d i e h e t maar horen w i l d e t e o v e r t u i g e n d a t e r b i j hem geen 3. b e h o o r l i j k e engel voorkomt, e n d a t j e d a t c u l t u r e l e g e k l e t s van Hans n i e t h o e f t t e geloven. ' I k s c h r i j f hem morgen een b r i e f ' r i e p i k t e r - w i j l de anderen naar bed gingen. H e t werd langzaam s t i l i n h u i s en i k zat met h e t boek van K.G. Boon, ' H e t complete etswerk van Rembrandt' ( * 1 . ) o p m i j n schoot, bladerde e r doorheen en bekeek Rembrandt: ' d i e koekblikkenschilder'? Het was a l twee u u r ' s nachts t o e n i k opkeek u i t h e t platenboek. Grote hemel, w a t een e t s e r ! K l e i n e p o r t r e t t e n met een enkele krabbel g e - maakt. G r o t e p l a t e n v o l met mensen. Etsen d i e b i j n a helemaal z w a r t z i j n . R e l i g i e u z e v o o r s t e l l i n g e n z o a l s De opwekking van Lazarus, g e - maakt op z i j n 26e j a a r . P r a c h t i g ! Nog even k i j k e n wat h i j o p m i j n l e e f t i j d deed . . . De e e r s t e schetsen v o o r de honderd gulden p r e n t . Als i k om d r i e u u r i n de n a c h t , i n bed, met m i j n handen onder m i j n hoofd, i n h e t donker l i g t e k i j k e n , denk i k : ' i k heb d i e man wel v e r - keerd beoordeeld, i k heb hem s c h r o m e l i j k t e k o r t gedaan. I k heb me door z i j n beroemdheid t e grazen l a t e n nemen. Beroemdheid - d i e onzichtbaar maakt - h e e f t m i j j a r e n l a n g de das om gedaan. Morgen ga i k Hans een b r i e f s c h r i j v e n , d a t h i j Rembrandt n i e t z o op moet hemelen. Z i j n werk i s a l s j e gewoon d o e t a l p r a c h t i g genoeg. De volgende dag s c h r e e f i k Hans een m i l d e b r i e f over de engelen en over h e t f e i t d a t j e Rembrandt a l s e t s e r e i g e n l i j k a l s metaal-arbeider moet b e s c h r i j v e n . En, d a t j e aan Rembrandts handen k u n t z i e n d a t de metaalplaten waarin werd g e ë t s t d i e handen n i e t onberoerd l i e t e n maar verwonden door braam en scherpe t a l u d . Door Rembrandt i n de aardse klus - d i e etsen heet - t e b e s c h r i j v e n , komt h i j d i c h t e r b i j e n wordt mogelijk zichtbaarder dan wanneer j e aan z i j n beroemdheid a p p e l e e r t . Als i k de b r i e f op de bus heb gedaan denk i k : ' h o e z i t h e t nu e c h t met Rembrandt?“s Middags nog ga i k naar h e t Rijksmuseum om de Nachtwacht en h e t Joodse b r u i d j e t e b e k i j k e n en ' s avonds k i j k i k weer m i j n ogen u i t i n h e t verzameld etswerk verzorgd door Boon. E i g e n l i j k i s h e t o n - u i t s p r e k e l i j k wat e r z i c h t b a a r w o r d t gemaakt. J e k u n t e r maar h e t beste naar k i j k e n ; h e t i s t e z i e n . Wel b l i j f t de v r a a g : k i j k j e naar wat j e d e n k t , o f k i j k j e naar wat e r t e z i e n i s ? 4. De l e r a r e n van de Geert Croote School e n van de Scholengemeenschap de Bijlmer vroegen me o f i k hen behulpzaam w i l d e z i j n met de verdere scholing van hun c o l l e g e . Voor d i e gelegenheid ontwierp i k een waarnemingsoefening waarvoor i k e e r s t naar de f o t o d i e n s t van h e t Rijksmuseum moest. Een n e t t e mevrouw s t a a t me t e woord en i s z i c h t b a a r v e r r a s t a l s i k t w i n t i g f o t o ' s van de Honderd gulden p r e n t op ' w a a r ' f o r m a a t b i j haar b e s t e l . 'De p r e n t d i e Boon v o o r z i j n u i t g a v e h e e f t g e b r u i k t ' v r a a g i k nog, want e r z i j n nog andere afdrukken van dezelfde p l a a t , waarop Rembrandt i e t s h e e f t weggehaald en i n h e t andere g e v a l i e t s h e e f t bijgemaakt. De mevrouw r e k e n t me voor hoeveel g e l d h e t k o s t en na weken wachten - het i s b i j n a o f Rembrandt z e z e l f a f moest drukken - wandel i k met mijn t w i n t i g f o t o ' s naar h u i s . Twint igmaal a l d i e p r a c h t i g e fi g u r e n , koppen, handen, l i c h t en donker. i s Avonds k i j k i k nog even wat K.G. Boon e r o v e r z e g t . Boon b r e n g t een a a n t a l zaken onder de aandacht: * Rembrandt h e e f t e r l a n g aan gewerkt (1641-1649). De p r e n t h e e f t v e e l veranderingen doorgemaakt, zowel op h e t l i n k e r a l s r e c h t e r gedeelt e . E r z i j n s t i j l v e r s e h i l l e n . * Het l i c h t - d o n k e r spreekt t o t Rembrandts t i j d g e n o t e n . * I n deze p r e n t i s u i t e i n d e l i j k h e t geheel van Mattheus 19 ondergebracht, met a l s e s s e n t i e C h r i s t u s ' p r e d i k i n g . * B i j d e twee apostelen - waarvan de een a l s Petrus op Socrates l i j k t en de ander (ongenoemd) o p Erasmus - v a l t v o o r a l de w e i f e l z u c h t van Petrus-Socrates en h e t s c e p t i s c h t o e z i e n van de ander, Erasmus o p . D i t zou e r t o e l e i d e n d a t h e t ontvangende en zegenende gebaar van Christus des t e t r i o m f a n t e l i j k e r u i t k o m t . * De p r e n t h e e t Honderd gulden p r e n t omdat Rembrandt hem voor d i t b e - drag op een v e i l i n g terugkocht en omdat e r geen beschrijvende t i t e l i s t e v i n d e n , d i e de p r e n t r e c h t d o e t . Het h e l e negentiende hoofdstuk van Mattheus, d a t b e l o o f t wat v o o r een waarnemingsoefening. 5. Ik heb h e t l e r a r e n c o l l e g e i n k l e i n e groepjes ingedeeld: d r i e mensen met één f o t o van de Honderd gulden p r e n t . De opdracht l u i d t : v e r t e l wat j e z i e t . Nadat h e t een paar minuten s t i l i s geweest raken de mensen aan de p r a a t . Ondertussen l o o p i k door de r u i m t e zodat i k kan horen hoe h e t g a a t . ' K i j k ' z e g t een oude l e r a a r d i e a l j a r e n aan de school verbonden i s , 'deze p r e n t g a a t o v e r h e t genezen van de z i e k e n , z e z i j n allemaal ziek. De man op de kruiwagen, d e man met de s t o k , d i e ondersteund wordt door z i j n vrouw, e n de vrouw op de grond h i e r , d i e h e e f t e p i l e p - s i e . De kinderen d i e gedragen warden z i j n ook z i e k en d i e mannen daar boven, d i e z o met e l k a a r staan t e p r a t e n , d e f a r i z e e ë r s , d i e hun z i e l i s z i e k , d a t kan j e z i e n , want z e merken n i e t eens d a t de C h r i s t u s i n hun midden i s . ' Twee jonge l e r a r e s s e n d i e e r naar l u i s t e r e n knikken instemmend. En dan gaat de oude l e r a a r v e r d e r : 'De reden d a t Rembrandt deze p r e n t h e e f t gemaakt, h a n g t samen met h e t f e i t d a t i n z i j n t i j d de b i j b e l n e t i n h e t Nederlands was v e r t a a l d , e n Rembrandts' moeder behoorde b i j d e e e r s t e g e n e r a t i e d i e z e l f de h e i - l i g e s c h r i f t i n h e t Nederlands kon l e z e n . Rembrandt zag h e t a l s z i j n opgave om daar i l l u s t r a t i e s b i j t e maken en d i t i s z o ' n i l l u s t r a t i e . ' B i j een ander groepje waar i k l a n g s g a , hebben z e h e t o v e r de r i j k e j o n g e l i n g : ' H i j k i j k t naar de vrouw met h e t k i n d . ' 'Nee, h i j k i j k t i n de v e r t e , n a a r de man op de kruiwagen.' Een ander zegt: ' H i j k i j k t n i e t , h i j l u i s t e r t . ' Na d r i e k w a r t i e r z e t i k de gebeurtenis s t i l en vraag wat b i j h e t k i j - ken h e t meest opvallend was. Binnen v i j f minuten hebben we een h e f t i g e discussie o v e r waar h e t op de p r e n t nu e i g e n l i j k om g a a t . I k s t e l nog een keer m i j n vraag: 'Wat i s j e b i j h e t k i j k e n h e t meest opgevallen?' 'Wat bedoel j e ' vragen en paar mensen? 6. I k l e g u i t d a t h e t om h e t k i j k e n g a a t en d a t z e aan e l k a a r kunnen v e r - t e l l e n wat z e z i e n . 'Gewoon v e r t e l l e n wat j e z i e t ? ' 'Ja gewoon v e r t e l l e n wat j e z i e t ' antwoord i k . 'Maar dan ben j e t o c h zo u i t g e p r a a t ? ' 'Laten we h e t proberen' opper i k . Er wordt gewisseld, andere mensen z i t t e n nu b i j e l k a a r. Ze k i j k e n s t i l naar d e p r e n t en zeggen n i e t s . 'Mensen, l a t e n we even p r o e f d r a a i e n ' , r o e p i k . ' A e r n o u t w i l j i j v e r - t e l l e n wat j e z i e t ? ' Aernout k n i k t en b e g i n t meteen. ' H i e r s t a a t een man met een wandelstok en h i e r een man op een k r u i - wagen, d a a r l i g t een hond en daar i s iemand d i e op s t r o l i g t ' Aernout s t o p t . 'Wat i s d i t nu v o o r g e k s ' , r o e p t een van de l e r a r e s s e n . 'Gewoon v e r - t e l l e n wat j e z i e t ' A l s j u l l i e nu eens één fi g u u r op de p r e n t u i t k i e z e n ' , zeg i k ' e n daar over v e r t e l l e n . Zeg even n i e t w i e j e k i e s t , we ontdekken h e t dan, d o o r wat j e v e r t e l t . ' ' I k w i l nog een k e e r ' r o e p t Aernout en b e g i n t meteen met: ' I k z i e een vrouw met een k i n d , z e draagt h e t i n haar armen. Ve r d e r h e e f t z e lange rokken en z e h e e f t doeken om haar h o o f d . ' Het i s even s t i l , a c h t e r i n de r u i m t e r o e p t een jongen: ' O v e r welke vrouw heb j e h e t nu?' Aernout k i j k t om, e n z e g t : ' E r i s maar één vrouw met een k i n d ' . 'Nee', z e g t nu E l s , d i e naast hem z i t , ' e r z i j n e r twee. Over welke heb j e h e t nu? Deze, d i e een s t a p d o e t en v l a k b i j d e c e n t r a l e fi g u u r s t a a t , o f deze, tussen de hond en de d i k k e man?' 'Die had i k nog helemaal n i e t g e z i e n ' z e g t Aernout verbaasd. 'Die i s h e t ook n i e t ' z e g t iemand anders, ' w a n t d i e h e e f t twee k i n d e - r e n . ' 'Hoe kom j e daar nu b i j , d a t i s geen k i n d , d a t i s een dwerg' z e g t E l s . 'Geen sprake v a n ' , r o e p t een ander, ' h e t i s een k i n d d a t de r o k van z i j n moeder v a s t h o u d t . ' 7. 'God j a ' , z e g t E l s nu ' i k z i e h e t , h e t houdt haar r o k v a s t , e n h e t w i j s t . ' Er wordt nog een k e e r iemand uitgekozen, e n geen van de twee k e e r k u n - nen de l u i s t e r a a r s z i e n o v e r wie de v e r t e l l e r h e t h e e f t . De t i j d i s om en i k zeg: 'Mensen, k i e s v o o r morgen allemaal een fi g u u r, b e k i j k hem goed zodat j e e r morgen wat vertrouwd mee b e n t , a l s j e hem moet b e s c h r i j v e n . ' H e t lerarencollege i s nu i n twee kampen v e r d e e l d . Eén groep v i n d t h e t n i k s , d e anderen maken e r reclame v o o r om morgen weer z o aan de gang te gaan. 'Je z i e t hoe l a s t i g h e t i s om z o ' n fi g u u r t e b e s c h r i j v e n ' z e g t E l s . Mijn slotopmerking deze dag gaat o v e r h e t v e r s c h i l tussen v e r t e l l e n wat j e denkt en v e r t e l l e n wat j e z i e t . Over h e t f e i t d a t a l s j e z e g t 'ze z i j n a l l e m a a l z i e k op d i e p r e n t ' h e t misschien wel waar i s , maar dat h e t t e g e l i j k e r t i j d een opmerking i s , d i e w e r k t a l s een t i t e l en j e verhindert b e t e r t e k i j k e n . En i k s t e l v o o r e e r s t eens goed t e gaan k i j k e n om m o g e l i j k nieuwe dingen t e ontdekken. 'Het i s een wereldberoemde p r e n t ' , z e g t de oude l e r a a r d i e goed i n de b i j b e l t h u i s b l i j k t t e z i j n . ' Z i j hangt z e l f s i n de t r e i n ' z e g t iemand anders. ' Z i j i s o n z i c h t b a a r, omdat z i j z o beroemd i s ' , denk i k en verzamel a l mijn p r a c h t i g e 'Honderd gulden' f o t o ' s en ga naar h u i s . Thui s gekomen teken i k een p l a t t e g r o n d z o a l s j e d a t van een h u i s k u n t doen en g e e f a l l e mensen d i e i k op de f o t o kan z i e n een p l a a t s . Dan merk i k : z e staan e i g e n l i j k t e d i c h t opeen gepakt, h e t geheel p a s t n i e t . Ve r v o l - gens vraag i k me a f , waar h e t l i c h t vandaan komt en t o t s l o t probeer i k tekenend h e t p e r s p e c t i e f van de p r e n t i n z i j n wetmatigheid i n beeld te brengen. Maar ook d a t l u k t n i e t . E r z i j n meerdere ooghoogten en verdwijnpunten, d i e n i e t b i j e l k a a r a a n s l u i t e n . De p r e n t i s dus geen gewone r u i m t e l i j k e d o o r k i j k , t e r w i j l z i j w e l r u i m t e l i j k aanvoelt a l s j e ernaar k i j k t . De volgende dag - h e t l e r a r e n c o l l e g e i s weer opgedeeld i n groepjes van d r i e - k i e s t iedereen één fi g u u r u i t de p r e n t en v e r t e l t wat h i j 8. z i e t . H e t probleem van ' v e r t e l wat j e z i e t ' o f ' v e r t e l wat j e d e n k t ' , doet z i c h weer u i t g e b r e i d v o o r. De oude l e r a a r h e e f t t o e n h i j t h u i s kwam nog even i n de b i j b e l gelezen: 'Het i s nog mooier dan i k a l d a c h t ' , r o e p t h i j . ' E i g e n l i j k s t a a t a l l e s wat e r op deze p l a a t t e z i e n i s i n Mattheus 1 9 . De z i e k e ; l a a t de kinderkens t o t m i j komen; d e r i j k e j o n g e l i n g en een kameel d i e door het oog van de naald g a a t . S c h i t t e r e n d . ' Hij i s een voorbeeld van hoe j e met h e t denken, v o o r s t e l l i n g e n k u n t k r i j g e n waarmee j e wat k u n t z i e n . En wat h i j z i e t , i s n i e t onwaar, want h e t s l u i t w e r k e l i j k allemaal aan b i j w a t e r t e z i e n i s op de Honderd gulden p r e n t . Maar h e t i s wel z o , d a t onbevangen k i j k e n h e e l m o e i l i j k b l i j k t t e z i j n . A l s o f de r o u t e van h e t onbevangen k i j k e n qua werkelijkheidsbenadering, veronachtzaamd w o r d t . 'Maar de waarneming i s ook a l t i j d s u b j e c t i e f gekleurd' z e g t een l e r a a r die nog n i e t aan h e t woord i s geweest. 'Ja' antwoord i k ' d a t i s z o , i k zeg n i e t d a t de waarneming o b j e c t i e f van s t a r t g a a t , maar a l s j e g a a t k i j k e n , moet j e door de z i n t u i g e n naar b u i t e n de wereld i n . Waarnemen i s b u i t e n j e z e l f zoeken en wat buiten i s naar binnen h a l e n . J e l e g t d a a r b i j een andere r o u t e a f dan dat j e wat j e van binnen a l s v o o r s t e l l i n g d e n k t , p l a k t op herkenbare stukken van h e t o b j e c t d a t j e b e k i j k t . J e l e g t Mattheus 19 o v e r Rembrandt en daarmee wordt de p r e n t een i l l u s t r a t i e , maar e r i s nog meer en d a t komen we op h e t spoor a l s we met e l k a a r gaan k i j k e n . We b l i j v e n dan b i j d e p r e n t . I n h e t andere g e v a l brengen we onze i n d i v i - duele oordelen i n s t e l l i n g . ' 'Zo i s h e t , ' r o e p t een jonge l e r a a r met rood h a a r, ' w a t i k z i e i s helemaal n i e t Mattheus 1 9 . H e t z i j n gewoon een s t e l Amsterdammers u i t de 17e eeuw. Mensen d i e Rembrandt mooi vond en v e r d e r h e e f t h i j e r dan nog een s t i c h t e l i j k t i n t j e aan gegeven, d a t verkocht i n d i e t i j d b e t e r. ' De oude docent v e r k e e r t nu i n een s t a a t van g r o t e opwinding: ' D a t kun j e n i e t zeggen. Rembrandt was een d i e p r e l i g i e u s mens.' ' I k zeg t o c h n i e t d a t Rembrandt n i e t g e l o v i g was' r o e p t de i r o o d k o p ' weer ' i k zeg d a t h e t gewoon Amsterdammers z i j n . J e h o e f t maar naar hun 9. kleren t e k i j k e n om t e z i e n d a t h e t z i c h n i e t i n h e t beloofde l a n d a f - s p e e l t . ' De oude docent: ' D a t kun j e n i e t zomaar van Rembrandt zeggen, h i j i s de g r o o t s t e geest van de s c h i l d e r k u n s t , h i j i s wereldberoemd.' laten we e e r s t k o f fi e gaan d r i n k e n ' , r o e p t iemand. H e t l i j k t o f iedereen h e t n e t i e t s t e benauwd h e e f t gekregen. We staan op en gaan naar de gang. Tijdens de k o f fi e k r i j g i k van v e r s c h i l l e n d e mensen bezoek: 'Spannend h o o r. ' 'Zo g a a t h e t met andere dingen o o k . ' ' I k w i s t n i e t d a t j e d a t a l l e m a a l met z o ' n p r e n t k u n t d o e n . ' Er wordt ook o n d e r l i n g d r u k gepraat, waardoor ' d e k o f fi e ' l a n g d u u r t . Als de r u s t i s weergekeerd r o e p t E l s : 'We gaan v e r d e r. ' De ' r o o i e jongen' g a a t van s t a r t met de k l e d i n g t e b e s c h r i j v e n van de dikke man r e c h t s op de p l a a t , d i e i n z i j n l i n k e r arm een s t o k v a s t - houdt en onder z i j n r e c h t e r arm wordt ondersteund door een oude vrouw. H i j b e s c h r i j f t de g r o t e hoed, d e j a s en de wanten d i e om z i j n nek hangen en dan b e s c h r i j f t h i j d e t a s op z i j n b u i k : ' J u l l i e moeten eens even k i j k e n , hoe mooi d i e t a s op z i j n b u i k hangt. Hij h a n g t aan een r i e m en d i e r i e m v e r d w i j n t op de heupen naar binnen en g a a t dus n i e t o v e r de b u i t e n k a n t van de j a s , maar s t e u n t d i r e k t onder de j a s op de r u g van de man.' De r e s t van de ochtend kan n i e t meer s t u k . P e t t e n , j a s s e n , handen en neuzen, een waar k i j k - p l e z i e r b a r s t l o s . Steeds wordt e r één fi g u u r afgezonderd, i n t e n s i e f bekeken en besproken zover a l s h e t g a a t . Met u i t e r s t e geconcentreerdheid en h e t zoeken naar t a a l w o r d t h e t k i j k e n steeds i n t e n s i e v e r en naderen w i j een nieuwe probleem. Aernout formul e e r t h e t a l s v o l g t : 'Je k u n t b i j d e oude man waar we n e t naar keken, e i g e n l i j k n i e t zeggen dat de r i e m aan de binnenkant van de j a s d o o r l o o p t en op de man z ' n rug s t e u n t , want j e k u n t h e t n i e t z i e n . J e bent anders n e t z o b e z i g als wanneer j e a l l e s v a n u i t Mattheus 1 9 v e r k l a a r t . ' Om d i t probleem op t e l o s s e n , moeten we even k i j k e n , o f we i n beide gevallen w e r k e l i j k met h e t z e l f d e b e z i g z i j n . E e r s t Mattheus 1 9 . S t e l 10. j e v o o r, j e l e e s t i n de b i j b e l Mattheus 1 9 . I n d i t gedeelte komen v e r - schillende zaken aan bod d i e met v e r s c h i l l e n d e mensen t e maken hebben. I n h e t algemeen maken w i j b i j h e t l e z e n van deze voorbeelden een v o o r s t e l l i n g : d e z i e k e , d e kinderen, d e r i j k e j o n g e l i n g . . . En, wanneer we z i j n u i t g e l e z e n v e r d w i j n t Mattheus 19 g e w o o n l i j k u i t ons b e - w u s t z i j n . Door een a a n l e i d i n g van b u i t e n a f , d e Rembrandt p r e n t , h e r - inneren we h e t ons weer. Omdat onze h e r i n n e r i n g herkenning v i n d t i n de prent, beoordelen we de p r e n t verkeerd en zeggen: d i t i s een i l l u s t r a - t i e van de b i j b e l , van Mattheus 1 9 . En nu de r i e m over de r u g van de man. H e t i s n a t u u r l i j k m o g e l i j k d a t iemand o o i t i n een m o d e t i j d s c h r i f t , o f i n de e t a l a g e van een w i n k e l zo'n j a s zag. Dan h e e f t h i j z i c h daar een v o o r s t e l l i n g van gevormd en nu herkent h i j d e j a s van de oude man. D a t w i l zeggen: z i j n voorheen gevormde v o o r s t e l l i n g komt weer i n z i j n b e w u s t z i j n naar boven. I n d a t geval h e e f t Aernout g e l i j k en i s h e t h e t z e l f d e a l s h e t proces d a t o n t - staat n a l e z i n g van Mattheus 1 9 . E r i s e c h t e r nog een andere m o g e l i j k - heid en d i e proberen w i j n u u i t t e voeren. D a a r b i j g a a t h e t n i e t om herinnering, maar g a a t h e t e r i n de e e r s t e p l a a t s om, met de concrete fantasie z o d i c h t m o g e l i j k b i j d e waarneming t e b l i j v e n . J e k i j k t dan naar de oude man op de p r e n t van Rembrandt en j e f a n t a s e e r t met h e t denken n e t z o l a n g t o t j e voor j e z i e t d a t de r i e m aan de binnenkant over de r u g van de man l o o p t . H e t voordeel van met de concrete f a n t a - sie werken, i s d a t j e de waarnemingen v e r d e r k u n t voeren. I n h e t g e - l u k k i g s t e g e v a l o n t w i k k e l j e beelden d i e de k a r a k t e r i s t i e k van wat j e a l zag, v e r s t e r k e n . I n h e t ongunstigste g e v a l word j e een f a n t a s t . 'Dus Aernout , w a t gebeurt e r met de riem? J e k u n t n u k i j k e n en z i e n , dat h i j o v e r de r u g l o o p t en e r aan de andere k a n t weer u i t k o m t . H i e r houden w i j h e t op t o t d a t we een b r i e f van Rembrandt vinden waarin h i j b e s c h r i j f t d a t de r i e m i n de t a i l l e s t o p t en aan de binnenkant i n de jas i s v a s t g e z e t . Maar d i e b r i e f vinden we n o o i t , want a l s d i e o p l o s - sing Rembrandt had geïnteresseerd, dan had h i j h a a r ons l a t e n z i e n op de p r e n t . ' De volgende dag gaan we v e r d e r. We proberen nu mensen d i e t e z i e n z i j n 11. te k a r a k t e r i s e r e n . Dat w i l zeggen d a t we n i e t s t i l b l i j v e n staan b i j de vormen van h e t beeld, maar ons afvragen: w a t s p r e e k t e r u i t h e t beeld. ( * 2 . ) Z o a l s j e ook wanneer iemand l a c h t , o f bedroefd k i j k t , n i e t b i j d e vormen van de vreugde o f de smart s t i l b l i j f t s t a a n , maar k i j k t wat e r u i t s p r e e k t . Iemand komt een kamer binnen en l a c h t . De lach b r e n g t i e t s t o t u i t d r u k k i n g wat t e maken h e e f t met een e r v a r i n g voordat h i j d e kamer binnenkwam. Ook kan h e t z i j n d a t h e t met h e t b i n - nenkomen i n de kamer h e e f t t e maken. A l s d a t z o i s , dan z i j n d a a r i n vele mogelijkheden: b e h a a g l i j k h e i d , herkenning, v e r b a z i n g , gewoonte o f de m o e i l i j k h e i d een houding t e v i n d e n . Herkennen wát h e t i s , d a t i s een k a r a k t e r i s e r i n g vinden nadat j e e e r s t de l a c h i n z i j n u i t e r l i j k e vorm i n j e hebt opgenomen. Om nog even b i j d e oude man op de e t s t e b l i j v e n : g a maar eens z o staan a l s h i j . J e wordt t o c h meteen zwaar i n de benen a l s j e d a t - naar de p r e n t k i j k e n d - e c h t l u k t . Z i j n h e l e lichaam v o e l t dan a l s één g r o t e v l e e s geworden gevangenis, w a a r i n a l l e s i s doortrokken van traagheid. Precies z o staand a l s de oude man wordt de wereld steeds k l e i n e r want z i j n l i j f wordt i n j e beleven steeds c e n t r a l e r. En u i t - e i n d e l i j k zeg j e misschien: ' b e s t r a m d i i s de man. Door op deze manier, met onze verbeelding k a r a k t e r i s t i e k e n t e vinden voor wat we z i e n , s p r e e k t de p r e n t z i c h meer en meer u i t , i n d i v i d u a l i - seren de mensen waar we naar k i j k e n en raken we meer en meer g e ï n t e - resseerd om d i c h t e r b i j d e Honderd gulden p r e n t t e komen. Als j e ' d e r i j k e j o n g e l i n g - h i j z i t l i n k s op de p r e n t , n a a s t de vrouw d i e met een k i n d i n haar armen v o o r C h r i s t u s s t a a t - nadoet, ontstaat e r een p r a c h t i g e k a r a k t e r i s t i e k : ' g e d e e l d h e i d ' . Daar z i t j e dan, met de linkerhand voor de mond, h e t hoofd wat s c h u i n , met wat g e - loken ogen, t e r w i j l de r e c h t e r arm en hand i n een modieus gebaar herinneringen oproept aan h e t gegoede m i l i e u . D i t ' w e r e l d s e ' gebaar van d e rechterhand s t a a t l i j n r e c h t tegenover de s t i l t e van h e t h a l f afgedekte g e z i c h t . G i s t e r e n en ook vandaag hebben we h e t beeld van de jongeling i n t e n s i e f bekeken: d e p r a c h t i g e ruime mantel met de geborduurde r e v e r s , d e pofmouwen en de armbanden, d e b a r e t op z i j n schoot 12. en z i j n omgeslagen z a c h t - l e r e n l a a r s . En n u , n a d i t a l l e m a a l goed b e - keken t e hebben, s p r e e k t de i n n e r l i j k h e i d , d i e we door de i m i t a t i e van de houding beleven, z i c h u i t i n ons gemoed. R u s t i g , h e t k i j k e n en h e t nadoen door de t i j d herhalend, proevend wat de b e l e v i n g ons v e r t e l t , groeien gedachten t e v o o r s c h i j n en o n t s t a a t door de verbeelding h e t ' z i c h z e l f voortbrengende denken'. D i t denken kan met r e c h t c r e a t i e f denken warden genoemd en h e t uitgangspunt b i j d i t c r e a t i e v e denken i s de z i c h t b a r e wereld. Op grond van de z i n t u i g l i j k e waarneming vormt de verbeelding haar eerste denkbeeld. Vaak i s d i t denkbeeld n i e t meer dan een b e s c h r i j v i n g van v e r d i c h t e z i n t u i g l i j k e waarnemingen. B i j d e r i j k e j o n g e l i n g : l i n k s i s anders dan r e c h t s . Door nu geconcentreerd, dag i n dag u i t een aant a l keren i n deze k a r a k t e r i s t i e k t e v e r b l i j v e n , worden d a a r i n gedachten geboren, d i e aan de ene k a n t door ons eigen denken worden v o o r t g e - bracht, e n d i e aan de andere k a n t ingevingen z i j n v a n u i t hun eigen wezen. D a t w i l zeggen h e t z i j n openbaringen van h e t denken d i e i n de gemaakte k a r a k t e r i s t i e k e n nog n i e t t o t bewustzijn z i j n gekomen. Zo denkt h e t denken z i c h z e l f op de adem van onze i n n e r l i j k h e i d . Het uitgangspunt i s de e r v a r i n g d a t e r denken i n de w e r k e l i j k h e i d aanwezig i s en d a t d i t denken door een ademend proces van h e t gemoed, i n z i c h z e l f t o t b e w u s t z i j n komt. Wie k e n t n i e t de v e r r a s s i n g van de ingeving? J e d e n k t o v e r i e t s na en er o n t s t a a t een denkruimte d i e een b e t e k e n i s v o l l e stemming k r i j g t , b e - horend b i j d e inhoud. B i j d e i n g e v i n g , antwoordt h e t denken - binnen de r u i m t e d i e gecreëerd was - met een antwoord. H e t paradoxale i s nu dat de i n g e v i n g wordt b e l e e f d a l s i e t s nieuws, maar d a t de w e r k e l i j k - heid i s d a t we haar z e l f denken. Er i s geen stem d i e r o e p t : H a l l o , h i e r i s h e t denken van de w e r k e l i j k - heid, w i j komen even met h e t antwoord. Wie de paradoxale s i t u a t i e van de verbeelding n i e t d o o r z i e t , h e e f t n o o i t de e r v a r i n g d a t h i j i e t s nieuws d e n k t , b e l e e f t z i j n ingevingen a l s herinneringen en v e r t r o u w t de verbeelding n i e t . Vele vragen dienen z i c h aan: Wat i s h e t denken? Hoe waar i s de v e r - beelding? Hoe ademt h e t gemoed? 13. Binnen h e t onderwerp waar we nu mee b e z i g z i j n - Rembrandt en de Honderd gulden p r e n t - kan met de verbeelding de e r v a r i n g worden opgedaan, d a t dingen w e z e n l i j k z i j n . De v o o r s t e l l i n g op de Honderd gulden prent i s i n d i e z i n b e z i e l d en daarmee i s z i j u i t d r u k k i n g van z i c h z e l f en n i e t de i l l u s t r a t i e van i e t s anders. Boven de fi g u u r d i e i k de r i j k e j o n g e l i n g heb genoemd, s t a a t een magere man met een hoge muts o p . De muts i s a f g e z e t met b o n t en e r z i t t e n mooie oorkleppen aan d i e met een koord d a t onder de k i n d o o r - l o o p t , s t r a k tegen h e t hoofd getrokken kunnen worden. H i j s t a a t daar met de r e c h t e r i n de l i n k e r hand voor z i j n b u i k . Boon z e g t i n z i j n i n - l e i d i n g over deze fi g u u r, d a t h i j herinneringen oproept aan Erasmus en dat h e t s c e p t i s c h t o e z i e n van deze Erasmus-apostel h e t ontvangend en zegenend gebaar van C h r i s t u s des t e t r i o m f a n t e l i j k e r u i t d o e t komen. (*3•) Onze werkwijze ontmoet nu een u i t k o m s t van de v e r b e e l d i n g van Boon. Opvallend i s d a t d i t ' s c e p t i s c h e t o e z i e n ' nergens i s t e v i n d e n . Hoe vaak i k ook k i j k , o f de g e s t a l t e van de p r e n t i m i t e e r, s c e p s i s komt als k a r a k t e r i s t i e k n i e t i n me naar boven. N i e t i n de oogopslag van de man, - een oogopslag d i e naar m i j n waarneming naar binnen i s gekeerd - n i e t i n de neus d i e mager i s , n i e t i n de mond d i e s t i l - g e s l o t e n , droog genoemd mag worden. Ook de stand van h e t hoofd en h e t gebaar van de handen drukken geen t w i j f e l u i t . Wel l i j k t de man op afbeeldingen d i e i k van Erasmus ken en h e t i s h e e l wel m o g e l i j k d a t Rembrandt hem a l s afbeelding overgenomen h e e f t , maar de s c e p s i s , d i e n i e t . Ondanks m i j n waardering v o o r K.G. Boon d a t h i j z o ' n p r a c h i g verzameld werk samenstelde, zou i k graag een k e e r met hem naar de Honderd gulden prent k i j k e n , d e man met de muts, Erasmus, nadoen en dan k i j k e n o f Boon z i j n u i t s p r a a k gestand d o e t . I k w i l maar zeggen: uitkomsten van de verbeelding moeten steeds weer opnieuw worden b e z i e n . Ook de beste ingeving van iemand moet n o o i t een g e l o o f worden. Ik heb de verbeelding nu a l een paar k e e r beschreven a l s scheppend denken, waarmee j e de binnenkant van de b u i t e n k a n t z i c h t b a a r maakt. Wat gebeurt e r nu a l s we OP Mattheus 19? Zoals we deden, moet ook Mattheus 14. het scheppend-denken proberen t o e t e passen b i j d e Honderd gulden p r e n t van Rembrandt 19 dus e e r s t goed waargenomen warden. B i j een tekst betekent d i t d a t h i j goed gelezen moet worden. Ti j d e n s d i t lezen ontdekken we v e r s c h i l l e n d e gebeurtenissen: gesprekken met en over farizeeërs, l e e r l i n g e n , kinderen en de r i j k e j o n g e l i n g . Steeds gebeurt er i e t s waar C h r i s t u s op r e a g e e r t . Z o a l s de f a r i z e e ë r s en l e e r l i n g e n , die de vraag naar h e t h u w e l i j k en de geboorte s t e l l e n ; d e l e e r l i n g e n die n i e t b e g r i j p e n wat kinderen z i j n ; een r i j k e j o n g e l i n g d i e de geboden v o l g t en naar h e t eeuwige l e v e n v e r l a n g t ; e n de l e e r l i n g e n d i e zich afvragen: w a t z a l ons d e e l z i j n i n de toekomst. A l l e s wat e r g e - beurt en wat z i j zeggen i s op de toekomst g e r i c h t . B i j h e t vraagstuk van man en vrouw d i e t o t één lichaam warden, s c h e t s t Christus de grenzen van onze mogelijkheden. Voor de f a r i z e e ë r s vanwege de s t a r h e i d van hun h a r t ; v o o r z i j n l e e r l i n g e n om v e r s c h i l l e n d e g e - boortes d u i d e l i j k t e maken. Over kinderen z e g t C h r i s t u s w i e z e w e r k e l i j k z i j n en de r i j k e j o n g e - l i n g g e e f t h i j een p e r s o o n l i j k a d v i e s , h e t zwaarste wat e r i s . Aan de l e e r l i n g e n s c h e t s t h i j hun d o e l , maar vermeldt meteen d a t z e als e e r s t e vermoedelijk de l a a t s t e z u l l e n z i j n . De v i e r manieren waarop C h r i s t u s de v e r s c h i l l e n d e mensen onderhoudt, laten z i e n d a t h e t i n de w e r k e l i j k h e i d op aarde, a l s j e naar de t o e - komst k i j k t , a l t i j d om h e t onmogelijke g a a t . H e t i s onmogelijk h e t voor t e s t e l l e n , d e toekomst moet j e doen: - Ve r l a a t j e f a m i l i e , t r o u w zodat twee lichamen één warden. - Maar, weet ook d a t e r geslachtsloze geboorte b e s t a a t wanneer h e t het r i j k d e r hemelen g a a t . - Probeer weer k i n d t e worden, want z i j hebben i n z i c h h e t r i j k der hemelen. - En g e e f a l j e r i j k d o m weg v o o r hemelse r i j k d o m , e n ontvang h e t eeuwige l e v e n , maar m o g e l i j k a l s l a a t s t e . De quintessens van Mattheus 19 i s de alchemistische gedachte: w i e vanaf de aarde naar h e t r i j k d e r hemelen w i l , moet op v i e r v u l d i g e w i j z e transformeren: j e om geboren worden zonder familiebanden; kind worden; volgen en a l l e s weggeven; het l a a t s t e aankomen. 15. In h e t l e r a r e n c o l l e g e komen de l e e r r e s u l t a t e n van onze o e f e n b i j e e n - komsten t e r sprake. B i j v e e l deelnemers verhelderde de waarneming en nam de i n t e r e s s e voor om j e heen k i j k e n , a a n m e r k e l i j k t o e . ' I k z i e dingen om me heen, d i e me voordien n o o i t opgevallen z i j n ' z e g t Els. 'De meisjes z i j n n i e t z o mooi a l s i k d a c h t ' g r a p t de r o o i e . En de oude docent? H i j z e g t : ' I k ben de b i j b e l opnieuw aan h e t l e z e n ; e r staan dingen i n d i e i k eerder n i e t zag, waar i k overheen l a s . ' 'Je weet t o c h d a t h e t opium v o o r h e t v o l k i s , P e t e r ' r o e p t de r o o i e . 'Jongen', P e t e r l o o p t naar de r o o i e en l e g t z i j n hand op diens schouder, a l s o f h i j hem de r i d d e r s l a g g e e f t , ' h e t i s h e t meest r e v o l u t i o - naire boek d a t i k ken. A l s i k l e e s wat C h r i s t u s z e g t l o o p t de e r n s t over m i j n r u g . De kerken, d i e hebben h e t a l s opium g e b r u i k t . Ze hebben Christus, t e g e l i j k met hen z e l f , o p hun manier beroemd gemaakt, maar het i s n e t a l s met de Honderd gulden p r e n t , d i e i s ook geen i l l u s t r a - t i e van i e t s . Z i j s t a a t op z i c h z e l f en i s e c h t ; een lichaam voor haar eigen i n h o u d . ' Peter k i j k t om z i c h heen, h i j i s verbaasd o v e r z i j n eigen toespraak. De r o o i e weet n i e t z o goed wat h i j t e r u g moet zeggen. ' I k denk d a t Rembrandt z i c h i n d i t Amsterdamse gezelschap wel t h u i s zou v o e l e n ' z e g t E l s en meteen daarop: 'We hebben nu w e l steeds naar de v o o r s t e l l i n g e n op de e t s gekeken, maar nog n i e t naar de e t s a l s tekening. Naar de l i j n t j e s bedoel i k , n a a r h e t l i c h t - d o n k e r. Naar de compositie. Hoe Rembrandt haar h e e f t gemaakt.' Als we daarnaar gaan k i j k e n l a t e n we dan e e r s t k i j k e n naar de l i j n e n die de p r e n t ordenen. E r l o o p t een denkbeeldige l i j n van l i n k s langs a l l e staande mannen naar h e t midden. De muur waar de i n l i c h t getekende mannen op steunen, o n d e r s t r e e p t d a t nog eens e x t r a . Vanaf de d i k k e 16. man, met de s t o k op z i j n r u g l i n k s , l o o p t e r een denkbeeldige l i j n v i a de vrouwen met hun kinderen diagonaal naar de c e n t r a l e fi g u u r. Van rechts l o o p t e r ook een denkbeeldige l i j n door de mensen naar h e t midden, h i j l i g t a l l e e n l a g e r dan d i e i k e e r s t noemde. En v a n a f de man op de kruiwagen l a n g s handen, u i t g e s t o k e n armen en mensen d i e k n i e l e n , loopt e r een diagonaal van r e c h t s onder naar de c e n t r a l e fi g u u r. Op de plek waar j e een verdwijnpunt zou moeten v i n d e n , v e r s c h i j n t C h r i s t u s . Bovendien h e e f t Rembrandt hem g r o t e r afgebeeld dan de andere mensen op de p r e n t . H e t verdwijnpunt i s h e t openbaringspunt geworden. We kunnen ook k i j k e n hoe Rembrandt omgaat met h e t formaat i n r e l a t i e t o t de compositie. De meest eenvoudige manier om de verhouding t e laten z i e n tussen de k o r t e en de lange z i j d e van h e t f o r m a a t , i s door de k o r t e z i j d e op de lange z i j d e a f t e passen en op d i e p l a a t s i n h e t beeld een accent t e p l a a t s e n . Op de Honderd gulden p r e n t v a l t de l i j n die g e l i j k i s aan de hoogte van h e t f o r m a a t , a f g e p a s t op de breedte (van r e c h t s afgemeten aangeduid met a . a a f b . 1 . ) , samen met de vrouw met h e t k i n d i n haar armen d i e s c h u i n voor C h r i s t u s s t a a t . Doe j e h e t - zelfde vanaf de l i n k e r z i j d e , dan kom j e op de p l a a t s i n de compositie (b.b a f b . 1 . ) van h e t paar (een man en een vrouw), waarvan de man d i e - gene i s waar we h e t a l eerder o v e r hadden, d e man met de t a s op de buik. En de l i j n l o o p t p r e c i e s door h e t a s j e van h e t kruiwagenwiel. Als i k ' s avonds thuiskom en de Honderd gulden p r e n t t e v o o r s c h i j n haal, moet i k met v e e l genoegen terugdenken aan d a t merkwaardige v e r - haal van Hans over de engelen van Rembrandt en aan m i j n woede over de koekblikkenschilder en wat h e t teweeg h e e f t gebracht. I k k i j k weer naar de p r e n t . Zou de Honderd gulden p r e n t van Rembrandt o p b a s i s van de c i r k e l d e l i n g z i j n gecomponeerd? Laat i k e e r s t u i t l e g g e n hoe de c i r k e l d e l i n g w e r k t . Daarvoor i s h e t nodig j e voor t e s t e l l e n wat e r gebeurt a l s j e een t e k e n i n g , een e t s of s c h i l d e r i j maakt. I k neem h e t maken van een t e k e n i n g a l s v o o r - beeld. J e neemt een v e l p a p i e r, zonder op h e t formaat en de verhoudingen t e l e t t e n . Doorgaans denk j e a l l e e n i n g r o o t en k l e i n en daar b l i j f t h e t dan b i j . Daarna komt de vraag: w a t teken i k waar en j e , . ' 17. zoekt schetsend de verhoudingen van wat j e w i l t maken binnen h e t f o r - maat. A l s j e i e t s maakt waarin de tekening de suggestie wekt d a t j e door een open raam i n de w e r k e l i j k h e i d k i j k t , dan k i e s j e een bepaald standpunt binnen de compositie van w a a r u i t j e h e t h e l e beeld verder ordent. J e maakt dan de h e l e tekening v a n u i t d a t bepaalde standpunt. Als h e t l u k t , r o e p t de k i j k e r : ' n e t e c h t ' , want h i j kan a l s k i j k e r i n hetzelfde standpunt gaan staan en v o e l t d a t h e t k l o p t . Ik h e r i n n e r me nog de sneltekenaar op de Dam i n Amsterdam, d i e met verbluffende v a a r t r u i m t e l i j k e t a f e r e l e n op z i j n p a p i e r l i e t v e r s c h i j - nen. H e t ene o g e n b l i k was e r nog b l a n k p a p i e r, h e t volgende o g e n b l i k voer e r een rokend s c h i p i n gierende storm op zee, w a a r b i j i k - op de Dam - naar de boeg stond t e k i j k e n d i e z i c h door de golven k l i e f d e en waarbij i n een machtige suggestie van r u i m t e , h e t a c h t e r s c h i p i n de verte z i c h i n nevelen h u l d e . Vlaggen woeien een andere k a n t op dan de golven r o l d e n ; kortom, i k was op zee. Wanneer de tekenaar met h e t geldbakje l a n g s was geweest, klemde h i j een nieuw p a p i e r op z i j n aan een lantaarnpaal bevestigde p l a n k j e . Niets t e z i e n , maar binnen een paar seconden begon h e t avontuur o p - nieuw: een zonnig b o e r d e r i j t j e aan een bosweg, w a a r b i j d e bomen i n de verte verdwenen en de hooiberg op een driesprong werd g e p l a a t s t , waarb i j d e keuze welke k a n t gaan we o p , l i j f e l i j k t e voelen was. Meestal kon i k n a u w e l i j k s van de Dam wegkomen. 12, 18. B i j d e c i r k e l d e l i n g i s h e t uitgangspunt n i e t h e t formaat waar we op gaan werken, maar een c i r k e l , d i e i k verder o e r c i r k e l noem. Deze c i r - kel d e e l j e op i n g e l i j k e stukken. H e t d e l i n g s g e t a l kan v r i j worden gekozen. S t e l n u d a t j e de o e r c i r k e l i n t w a a l f g e l i j k e stukken v e r - deelt ( z i e a f b . 2 . ) e n enkele punten van d i e d e l i n g o n d e r l i n g ( 8 . 1 0 . 1. 2 . 4 . 5 . ) v e r b i n d t , dan kan d u i d e l i j k worden d a t v a n u i t deze d e l i n g er een formaat gekozen kan worden. H e t formaat van de rechthoek i s dan u i t de c i r k e l a f g e l e i d . S t e l nu d a t j e i n deze gekozen rechthoek een o n g e l i j k z i j d i g e zeshoek w i l t componeren ( z i e binnenvorm a f b . 2 . ) , e n j e d o e t d i t met behulp van de gedeelde o e r c i r k e l , dan z a l de zeshoek i n een z u i v e r meetkundig verband t o t de rechthoek van h e t formaat staan. Beide stammen u i t dezelfde oorsprong, n a m e l i j k de i n t w a a l f g e - l i j k e stukken verdeelde c i r k e l . Werkend met de c i r k e l d e l i n g , v i n d j e dus h e t formaat waar j e op w i l t werken en z i j n de deelpunten van de o e r c i r k e l een h u l p om op h e t f o r - maat r i c h t i n g e n voor de compositie t e vinden. D i t i s ook h e t g e v a l 19. wanneer deze compositie n i e t ( z o a l s de Honderd gulden p r e n t ) een meetkundige fi g u u r i s . J e k u n t j e dus afvragen o f b i j d e Honderd gulden prent h e t formaat en de plaatsen en gebaren van de mensen u i t de c i r - keldeling z i j n ontstaan. We kunnen i n de p r e n t van Rembrandt n i e t de r u i m t e l i j k e i l l u s i e vinden van d e sneltekenaar op de Dam. Rembrandt k i e s t z i j n compositie namel i j k n i e t op grond van een v a s t standpunt. A l s h i j o p grond van de c i r k e l d e l i n g de Honderd gulden p r e n t h e e f t gecomponeerd, dan h e e f t h i j vanaf de aanvang v a n u i t de p e r i f e r i e r i c h t i n g en maat v o o r z i j n p r e n t gezocht. In d e geschiedenis hebben we nog de anekdote van Va s a r i (1511-1574) waarin deze I t a l i a a n s e a r c h i t e c t , s c h i l d e r en s c h r i j v e r o v e r k u n s t , v e r t e l t d a t Paus Benedictus X I een boodschapper rondstuurde om b i j s c h i l d e r s ontwerpen t e vragen, z o d a t h i j kon beoordelen w i e van hen een g r o t e ' p a u s e l i j k e ' o p d r a c h t zou ontvangen. G i o t t o (1266-1337), waar de boodschapper ook l a n g s kwam, g a f een s t u k p a p i e r mee waarop h i j a l l e e n een c i r k e l tekende, met de mededeling d a t d i t voldoende was. Verrassend genoeg kreeg G i o t t o de opdracht. H i e r u i t kan worden opgemaakt d a t de Paus op de hoogte was van deze, a l t i j d geheim gehouden compositiewijze. Door h e t onderzoek van K.H. d e Haas ( * 4 . ) e n A . J . Rehorst ( * 5 . ) i n de e e r s t e h e l f t van onze eeuw werd h e t p r i n c i p e van de o i r k e l d e l i n g i n de s c h i l d e r k u n s t openbaar gemaakt. De twee onderzoekers maken d a a r b i j bekend d a t h e t d e l i n g s g e t a l en de meetkundige gegevens waardoor de o e r c i r k e l van een bepaald kunstwerk gereconstrueerd kan warden, meest a l i n h e t beeld a l s merktekens verborgen l i g g e n . Deze merktekens werken a l s s l e u t e l s , zodat degene d i e bekend i s met de c i r k e l d e l i n g , aan de hand van deze s l e u t e l s een r e c o n s t r u c t i e kan maken van h e t u i t - gangspunt van de kunstenaar. De Haas komt i n z i j n onderzoek met een voorbeeld van twee werken van DOrer en één van Fra Angel i co. Rehorst komt met h e t voorbeeld van Torent ius en de Nachtwacht van Rembrandt. Op een goeie dag span i k een f o t o van de Honderd gulden p r e n t o p , l e g 20. daar overheen t r a n s p a r a n t p a p i e r, s l i j p een p u n t j e aan m i j n p o t l o o d , haal m i j n passer u i t de k a s t en b e g i n m i j n speurtocht naar de e e r s t e s l e u t e l i n de p r e n t . Van De Haas en Rehorst b e g r i j p i k d a t een s l e u t e l een cirkelsegment i n h e t beeld kan z i j n . I n de Honderd gulden p r e n t i s het meest opvallende cirkelsegment h e t kruiwagenwiel, maar ook h e t m o e i l i j k z i c h t b a r e donkere g e w e l f r e c h t s naast h e t stenen muurtje v a l t op. Dan i s e r nog l i n k s boven een k l e i n cirkelsegment t e z i e n . I k heb nu d r i e cirkelsegmenten o n t d e k t en van twee i s h e t middelpunt t e v i n - den, t e weten h e t k a r r e w i e l en h e t donkere g e w e l f naast h e t m u u r t j e . Het derde i s h i e r v o o r t e fragmentarisch. Wanneer i k h e t middelpunt van een cirkelsegment kan v i n d e n , i s ook de s t r a a l van d i e c i r k e l d u i d e l i j k . Met behulp van deze s t r a a l moet h e t ergens i n de v o o r s t e l l i n g verborgen middelpunt van de o e r c i r k e l warden gevonden. Om d i t middelpunt t e vinden en de o e r c i r k e l t e kunnen construeren moet de s t r a a l aan b e i d e u i t e i n d e n worden v e r l e n g d . De j u i s t e r i c h t i n g van de s t r a a l wordt gevonden door hem rond t e draaien n e t z o lang t o t een b e l a n g r i j k d e t a i l van de v o o r s t e l l i n g i n h e t oog v a l t , een d e t a i l d a t h e t middelpunt van de o e r c i r k e l kan z i j n . Het kruiwagenwiel v a l t u i t , h e t i s t e k l e i n . De boog van h e t donkere gewelf f a s c i n e e r t me. Z i t h e t middelpunt soms i n de s p e l d op h e t a c h - terhoofd van de geknielde vrouw (M) ( z i e a f b . 3 . ) . D a t i s r a a k . I k verleng de s t r a a l van de c i r k e l e n h e t l i j k t een fl u i t j e van een c e n t te z i j n . Met de s t r a a l h o e f t n a u w e l i j k s t e worden gezocht, want h e t middelpunt van de c e r e i r k e l i s n a t u u r l i j k h e t g e l a a t van C h r i s t u s ! ( 0 ) . Van d a a r u i t s t r a a l t ook h e t l i c h t naar de p e r i f e r i e . ' D u i d e l i j k e r kan n i e t ' , denk i k , ' d e tweede s l e u t e l i s gevonden!' Eenmaal d i e l i j n getrokken, moet i n navolging van de Haas en Rehorst AC nog omgecirkeld warden, om i n h e t g e l a a t van C h r i s t u s ( 0 ) d e s t r a a l te s n i j d e n . Maar met de o m c i r k e l i n g AC kom i k n i e t i n 0 t e r e c h t . De Franse s c h r i j v e r George Simenon zou nu Maigret een p i j p l a t e n o p - steken en hem naar z i j n kroeg l a t e n gaan, d e l e z e r i n spanning a c h t e r - latend. Maar Simenon k e n t de a fl oop van M a i g r e t ' s avontuur en i k n i e t . Wat Simenon a l s s c h r i j v e r weet, i s d a t j e moet wachten op een ingeving en vaak betekent d a t wachten u i t e r l i j k onbenullige dingen

21. doen. Na een paar dagen maak i k de c i r k e l g r o t e r zodat h i j d o o r de a s van het kruiwagenwiel l o o p t . Waarom heb i k t o c h d a t kruiwagenwiel o v e r h e t hoofd gezien? Het b l i j k t nu t o c h een d u i d e l i j k e s l e u t e l t e z i j n . De o e r c i r k e l w o r d t getrokken, d e z i j d e van de p r e n t wordt verlengd t o t op de o e r c i r k e l . Maar h e t b l i j k t d a t i k geen d e e l c i j f e r kan v i n d e n , waardoor h e t formaat u i t de o e r c i r k e l o n t s t a a t . I k heb de o e r c i r k e l dus weer n i e t gevonden. Verder i s h e t z o d a t n i e t a l l e e n door r e c o n s t r u c t i e h e t d e e l c i j f e r g e - vonden moet kunnen warden, maar d a t h e t d e e l c i j f e r ook a l s s l e u t e l i n de p r e n t t e vinden moet z i j n . Nu vraag i k m i j a f : waar moet i k naar k i j k e n om h e t d e e l c i j f e r t e vinden? I k t e l h e t a a n t a l mensen op de prent. H e t z i j n e r 4 3 , C h r i s t u s meegeteld, 4 4 . A l l e k r a b b e l s waarvan j e j e k u n t v o o r s t e l l e n d a t h e t een mens zou z i j n en de d i e r e n meeget e l d , 4 8 . I k houd h e t op 43. Dus i k deel de v o o r l o p i g gevormde c e r c i r - kel door 4 3 . N i e t s t e vinden. H e t formaat i s n i e t a fl eesbaar u i t de deling van 43 d e l e n . 'Wachten' d e n k i k , ' w a n t a l doe j e nog z o j e b e s t , d e dingen openbaren zich pas a l s h e t hun t i j d i s . En h e t i s hun t i j d , a l s j e de p r e n t op a l l e mogelijke verhoudingen h e b t onderzocht, d e l i j n e n bent afgegaan, dat w i l zeggen t h u i s b e n t geraakt i n de p r e n t en w e r k e l i j k a l l e p l e k - jes k e n t . ' De v o o r l o p i g e oplossing i s gevonden ( a f b . 5 . ) . H e t donkere c i r k e l v o r - mige g e w e l f r e c h t s van h e t midden i s h e t s t a r t p u n t . H e t middelpunt van het c i r k e l v o r m i g e gewelf i s de s i e r s p e l d op h e t achterhoofd van de g e - knielde vrouw. De s t r a a l van de c i r k e l (M6) i s de l i j n tussen de s i e r - speld en h e t a s j e van h e t kruiwagenwiel. De c i r k e l w o r d t getrokken. De s t r a a l van de c i r k e l wordt verlengd en met de verlengde s t r a a l k i j k e n we ronddraaiend door de p r e n t . Waar z i t ( 0 ) h e t middelpunt van de o e r - c i r k e l ? Op de f o t o d i e i k g e b r u i k , z i t t e n z o langzamerhand v e e l g a a t j e s van mijn passer; h e t zoveelste transparante p a p i e r i s o v e r h e t beeld g e - legd en p o t l o o d l i j n e n z i j n getrokken en steeds maar weer moet i k naar •• •.:,*; • ••••• • ,•• …••••• s: • • , . : • . • • • ' • • ' s • • •••tn:S.:.:•.1••• .• : • c.••••••••,•• • •• •••••••••• • 22. het l i c h t k i j k e n d a t Rembrandt a c h t e r h e t hoofd van C h r i s t u s h e e f t geëtst. I k kan e r n i e t van loskomen. De z i e l k l e e f t v a s t aan wat e r z o sprekend u i t z i e t , t o t h e t moment waarop i k denk: i k l a a t de s t r a a l door de b o r s t k a s , d o o r h e t h a r t l o p e n . I n e e r s t e i n s t a n t i e i s d i t een raadselachtige l i j n , t o t i k ineens een middelpunt ontdek ( 0 ) d a t h e t middelpunt i s van een c i r k e l d i e i k z ó kan tekenen d a t h i j a l s een c i r k e l i n h e t gebaar van de handen van C h r i s t u s l i g t . Meteen weet i k : d i t i s h e t middelpunt van de o e r c i r k e l . Dan c i r k e l i k AC v a n u i t D op de s t r a a l d i e t o t b u i t e n h e t formaat van de p r e n t l o o p t en i k v i n d P. OP ( a f b . 6 . ) i s de s t r a a l van de o e r c i r k e l , d e o e r c i r k e l wordt g e t r o k - ken. De l a a t s t e s l e u t e l d i e i k moet v i n d e n , i s d i e s l e u t e l d i e toegang geeft t o t h e t d e e l g e t a l van de o e r c i r k e l . A l s j e C h r i s t u s en de d i e r e n n i e t m e e t e l t , s t a a n e r 43 mensen op de p r e n t . De o e r c i r k e l door 43 delen l e v e r t n i e t s op. 'Wat i s etsen?' denk i k , ' d e e t s e r w e r k t met s p i e g e l i n g , omkering' e n i k k e e r - om h e t t e proberen - h e t g e t a l om. D a t i s 34 en d a t b l i j k t het j u i s t e g e t a l t e z i j n . N a t u u r l i j k , a l l e e n een e t s e r kan op h e t i d e e komen b i j deze s l e u t e l h e t g e t a l om t e d r a a i e n , a l l e s wat h i j e t s t d r a a i t z i c h h i j h e t afdrukken om. De omkering i s gewoon eigen aan de e t s e r. Met 34 deelpunten van de o e r c i r k e l d i e a l s p e r i f e r i e om h e t formaat l i g g e n , ontwierp Rembrandt een p r e n t van 43 mensen - Amster - dammers zou de r o o i e beamen - binnen h e t formaat v e r s c h i j n e n . Maar h e t k l o p t n i e t helemaal. Z o a l s we i n h e t voorbeeld van de c i r k e l - deling zagen, moet v a n u i t de gedeelde c i r k e l h e t formaat t e c o n s t r u e - ren z i j n . B i j de Honderd gulden p r e n t l u k t d a t e c h t e r maar b i j d r i e z i j d e n . De l i n k e r - de r e c h t e r z i j d e en de onderkant; d e bovenkant van het formaat b l i j f t een vraagstuk. ( a f b . 6 . ) . B i j h e t v e r d e r zoeken naar meetkundig compositorische verhoudingen bleek ook h e t derde door Rembrandt g e ë t s t e cirkelsegment een p l a a t s t e k r i j g e n ( a f b . 7 . ) . Va n u i t 0 kan een c i r k e l getrokken worden ( A ' B ' C ' D ' ) door d i t linksboven i n de p r e n t g e ë t s t e segment. De twee c i r k e l s ABCD en A 'B'C'D' doordringen e l k a a r. Aan de verhouding van deze twee c i r k e l s l i g t de zogenaamde Egyptische driehoek t e n grondslag 3 : 4 : 5 J 23. (02M). De Egyptische mysteriën zagen deze verhouding a l s een goddel i j k e verhouding tussen I s i s , O s i r i s en Horus. O s i r i s de vader, I s i s de moeder en Horus a l s v r u c h t van hun samenzijn, h e t k i n d . Deze myster i e w i j s h e i d i s door Pythagoras naar Europa gebracht, e n daar bekend gemaakt; i n onze t i j d heet h i j dan ook de s t e l l i n g van Pythagoras. Deze w i j s h e i d s v o l l e verhouding l i g t t e n grondslag aan de bouw van de tempel van Koning Salomo en aan h e t l e Goetheanum gebouwd i n h e t begin van onze eeuw door Rudolf S t e i n e r i n Dornach, Z w i t s e r l a n d ( * 6 . ) . Waarom zoek i k i n de Honderd gulden p r e n t van Rembrandt naar de compos i t o r i s c h e bouw, waarom ben i k n i e t tevreden met wat e r t e z i e n v a l t ? Waarom zoek i k o f de c i r k e l d e l i n g aan de p r e n t t e n grondslag l i g t en waarom a l d a t speurwerk naar verborgen s l e u t e l s ? De Honderd gulden prent suggereert d a t e r een ' v e r b o r g e n s c h r i f t ( * 7 . ) i n z i t . Nu, dat verborgen s c h r i f t z i t e r ook i n . De suggestie b e g i n t a l b i j h e t formaat. Vaak r e a l i s e r e n we ons helemaal n i e t o f h e t formaat staand o f liggend i s . L e t j e e r éénmaal o p dan b l i j k t u i t de s t a n d , maar ook u i t de verhouding van h e t formaat v e e l t e spreken. Van h e t formaat kun j e zeggen d a t h e t met r u i m t e t e maken h e e f t , d e verhouding binnen de comp o s i t i e van de v o o r s t e l l i n g b e ï n v l o e d t d i r e k t de l e v e n d i g h e i d , d e e x - pressie. Het verborgen s c h r i f t h e e f t een magische werking. I k bedoel, van een perspectivische o p s t e l l i n g waarbinnen j e een s t i l l e v e n , een landschap, een p o r t r e t o f een groep mensen l a a t z i e n , g a a t t o v e r k r a c h t u i t . De tover i s d a t h e t meetkundig s c h r i f t van de p e r s p e c t i e f - u i t e r l i j k o n - zichtbaar - i n de v o o r s t e l l i n g r e g e e r t . . Toen i k op de Dam stond en naar de sneltekenaar keek was h e t v o o r a l het onzichtbare s c h r i f t wat me z o aan de grond genageld h i e l d . De hoge boeg van h e t s c h i p op zee en de zogenaamde d i e p t e van h e t achterschip i n de n e v e l . B i j h e t zonnige b o e r d e r i j t j e was h e t e c h t o f i k l a n g s de bomen naar de horizon kon fi e t s e n en de driesprong suggereerde d a t i k verschillende kanten up kon gaan. I e d e r mens d i e r o e p t ' i k kan n i e t tekenen', b e d o e l t t e zeggen: m i j n vaardigheden s c h i e t e n t e k o r t om aan de t o v e r k r a c h t van d i t verborgen s c h r i f t t e voldoen.

24. Ik heb h e t nu o v e r h e t p e r s p e c t i v i s c h s c h r i f t d a t de ruimte-suggestie opwekt. Dan i s e r nog een s c h r i f t d a t de verhoudingen ondersteunt. H e t i s een s c h r i f t d a t f u n c t i o n e e r t op b a s i s van p o l a r i t e i t e n . I n h e t g e - val van de Honderd gulden p r e n t i s h e t de p o s i t i e v e e n de negatieve bol ( * 8 . ) , d o o r P l a t o de ' b o l van binnen' e n de ' b o l van b u i t e n ' g e - noemd. Rembrandt t e k e n t z i j n v o o r s t e l l i n g e n op de e t s p l a a t ( * 278 - 388 mm), maar l a a t z i c h wat b e t r e f t de p l a a t s van fi g u r e n , d e gebaren en de o n d e r l i n g e verhoudingen l e i d e n door de punten d i e a l s delingen van d e o e r c i r k e l , v a n u i t de p e r i f e r i e naar binnen t o e de v o o r s t e l l i n g vormgeven. Als j e de p r e n t van Rembrandt nameet v i n d j e geen stramme meetkunde. De c i r k e l d e l i n g i s n i e t t o t i n de p u n t j e s t e bewijzen. Andere meetkundige verhoudingen z i j n hem mede behulpzaam geweest om de v o o r s t e l l i n g zo l e v e n d i g m o g e l i j k t e componeren. B i j v o o r b e e l d : d e bovenkant van h e t stenen muurtje op de p r e n t i s h e t rekenkundige midden tussen l i n k s en rechts, boven en onder ( a f b . 1 . EC), e n d i t m u u r t j e i s h e t a r c h i t e c t o - nische houvast om de r e s t i n a l z i j n beweeglijkheid t e kunnen beleven. Het - v o o r l o p i g - l a a t s t e vraagstuk d a t me p u z z e l t , i s de opmerking van A . J . Rehorst ( * 9 . ) d a t i n de Nachtwacht een meetkundig fi g u u r i s te v i n d e n , waaraan j e k u n t z i e n d a t Rembrandt een 17e eeuwse Rozenk r u i s e r was. I n de Honderd gulden p r e n t l a a t d i t f e i t z i c h t o t m i j n verbazing gemakkelijk vinden. In h e t zoeken naar h e t middelpunt van de o e r c i r k e l v i n d i k de c i r k e l die h e t gebaar van C h r i s t u s ' handen tezamen brengt a f b . B . ) . I n d i t gebaar brengen we nu de g e l i j k z i j d i g e driehoek ABC aan. We hadden ook de c i r k e l gevonden. Wanneer we nu de g e l i j k z i j d i g e driehoek (ABC) doortrekken naar de c i r k e l wordt deze gesneden i n A 'B'C' . Deze d r i e punten en p u n t D - h e t middelpunt van de o e r c i r k e l - z i j n c o n s t r u c t i e - punten v o o r h e t k r u i s A 'B'XC' . Zo o n t s t a a t de fi g u u r : d r i e h o e k , c i r k e l en k r u i s , i n de verhoudingen. AC = CC' EB = BB' BA = AA' Verder i s de z i j d e van de driehoek eenderde van de v e r t i c a a l A iX, - (afd. 8 . ) 25. en i s h e t bovenste d e e l van de v e r t i c a a l v a n a f X t o t de h o r i z o n t a a l B'C' een k w a r t van de gehele v e r t i c a a l M X . In de 17e eeuw werd deze meetkundige fi g u u r ( * 9 . ) d o o r de Rozenkruisers g e b r u i k t a l s één van de tekens v o o r hun spreuk: Ex deo nascimur. U i t God ben i k geboren. In C h r i s t o morimur. I n C h r i s t u s s t e r f i k . Per s p i r i t u m sanctum r e v i v i s c i m u s . Door de h e i l i g e geest word i k wedergeboren. EDN. De d r i e h e i d i s t e vinden binnen h e t gebaar van de handen van Christus. ICM. De d r i e h e i d t r e k t b u i t e n haar beslotenheid en wordt ' g e k r u i s i g d ' . PS5R. Va n u i t de p e r i f e r i e s t r a a l t een nieuwe d r i e h e i d : h e t gebaar van Christus. Doordat E l s opmerkte: 'Laten we eens naar de e t s a l s tekening k i j k e n , k i j k e n hoe Rembrandt haar h e e f t gemaakt', ben i k u i t g e b r e i d b e z i g geweest met h e t ' o n z i c h t - bare s c h r i f t ' , meestal compositie genoemd. A l s i k verder w i l moet i k me nu ook nog een v o o r s t e l l i n g maken van Rembrandt a l s kunstenaar. Laat i k beginnen met de gewone v r a a g : w a t was Rembrandt v o o r een mens? Er i s n a t u u r l i j k , v o o r a l deze eeuw, v e e l o v e r Rembrandt geschreven ( * 1 0 . ) , o v e r z i j n f a m i l i e ; z i j n o p l e i d i n g ; z i j n opdrachten; hoe h i j met geld omging; met vrouwen en v r i e n d e n ; kortom wie a l d i t onderzoek l e e s t , l e e s t o v e r een man met een moderne z i e l . En een moderne z i e l w i l i n d i t verband zeggen, d a t h i j d e begeerte kende en d a t h i j een man was d i e met h e t l e v e n omgaat en z i c h n i e t door geboden l a a t r e g e - ren. Je k u n t ook k i j k e n naar Rembrandt a l s 'beeldenmaker'. H i j w o r d t geen bakker o f c h i r u r g i j n , h i j g a a t n i e t i n de handel e n h e e f t geen f u n c t i e i n h e t stadsbestuur, h i j w o r d t beeldend kunstenaar en b l i j f t d a t t o t aan z i j n dood. H i j d r a a g t h e t beelden maken i n z i c h a l s oerimpuls. Vervolgens v a l t op d a t h i j s c h i l d e r, e t s e r en tekenaar w o r d t . Geen 26. s c h r i j v e r, geen beeldhouwer. A l s we d i t nog wat p r e c i e z e r nemen, h i j i s geen landschap- o f s t i l l e v e n s c h i l d e r en geen s c h i l d e r van de s t r a - ten van Amsterdam. Wat hem i n t e r e s s e e r t i s mensen, b i j voorkeur t i j d - genoten. Ook a l s h i j v o o r s t e l l i n g e n u i t b e e l d t , d i e wat hun thema b e - t r e f t i n een andere t i j d t h u i s h o r e n , z i j n de mensen d i e v e r s c h i j n e n a l t i j d t i j d g e n o t e n . ' D e r o o i e ' h e e f t g e l i j k : a l l e mensen op de Honderd gulden p r e n t lopen i n Amsterdam r o n d . En ook i n Rembrandt's andere werk z i e j e Amsterdammers: i n David - Abraham - Mozes; e n i n h e t s c h i l d e r i j Bathzeba met de b r i e f van koning David z i e j e H e n d r i k j e , Rembrandt's v r i e n d i n . H e t p u n t d a t h i e r organisch u i t t e v o o r s c h i j n komt, i s d a t van h e t k i j k e n . Rembrandt k i j k t graag; h i j k i j k t naar mensen i n a l l e r l e i houdingen en p o s i t i e s . Bovendien l a a t h i j z i j n f a n - t a s i e op een v o o r z i j n t i j d o n g e b r u i k e l i j k e manier met l i c h t en donker spelen. De p l a a t s van de zon aan de hemel i s hem wel een h u l p , maar h i j k i j k t n i e t g e fi x e e r d , h i j l a a t z o n l i c h t en schaduw op een nieuwe wijze v e r s c h i j n e n , maakt z e l o s u i t de v e r p l i c h t i n g p e r s p e c t i v i s c h t e z i j n . Door h e t opheffen van d i e v e r p l i c h t i n g s c h i j n t e r op a l l e p l a a t - sen l i c h t , o o k op d i e plaatsen waar h e t d o n k e r t . Omgekeerd i s e r o v e r - al v e r d i c h t i n g , h e l p t schaduw l i c h t t e temperen en o n t s t a a t e r d a a r - door wonderbaarlijke r u i m t e , een tussengebied waar j e a l s k i j k e r rond kunt k i j k e n om wat e r s p r e e k t t e herkennen. Nu h e e f t h e t p u n t van h e t k i j k e n naar l i c h t en donker meteen met h e t etsen t e maken. Rembrandt k i j k t dus goed om z i c h heen, maar k i j k t a l s h i j w e r k t nog i n t e n s i e v e r naar h e t oppervlak waar h i j mee b e z i g i s . Waarmee i k w i l zeggen d a t Rembrandt i n h e t k i j k e n naar de wereld om zich heen, n i e t de oplossing v o o r z i j n p r e n t o f s c h i l d e r i j v i n d t , maar dat h i j d i e oplossing v i n d t door naar h e t oppervlak waarop h i j w e r k t te k i j k e n . Nog maar a l t e vaak denken we d a t tekenen, e t s e n o f s c h i l - deren een s o o r t ' t e c h n i e k ' i s d i e j e i n meerdere o f mindere mate b e - heerst, om dan met behulp van d i e t e c h n i e k t e maken wat j e w i l t . Maar het i s p r e c i e s omgekeerd, w a t we t e c h n i e k noemen i s h e t k i j k e n naar l i c h t en donker. Wat de kunstenaar maakt i s n i e t wat h i j w i l , maar i s volgen wat u i t h e t s c h i l d e r i j w i l spreken. E i g e n l i j k moet j e zeggen dat h e t s c h i l d e r i j z i c h z e l f maakt. A l s c h i l d e r e n d o f etsend, b e v i n d t de kunstenaar z i c h i n de l i c h t - d o n k e r f a n t a s i e . Daarin o n t s t a a t - i n het beste g e v a l - wat i k eerder tussenruimte noemde. D a a r i n herkent Rembrandt waar h i j heen moet en a l s h i j h e t n i e t h e r k e n t , maakt h i j nog wel een ' b e h o o r l i j k e ' e t s o f een ' b e h o o r l i j k ' s c h i l d e r i j , maar n i e t een werk met eigen s c h e p p i n g s l i c h t . Ik h a a l de vraag d i e i k eerder s t e l d e weer t e v o o r s c h i j n : w a t was Rembrandt v o o r een mens? Even herhalend: b e l a n g r i j k i s de v o o r s t e l - l i n g , d a t de kunstenaar n i e t maakt wat h i j maakt. Wie w e r k e l i j k w i l weten w i e kant durven bestuderen wat een moderne 27. h i j i s , maar d a t h i j wordt wat Rembrandt was, moet aan de ene z i e l i s en aan de andere k a n t moet h i j met z i j n neus bovenop h e t werk gaan staan om t e z i e n hoe Rembrandt h e t d o e t . K i j k e n d hoe h i j h e t d o e t , kom j e i n de genoemde tussenruimte. H e t i s een r u i m t e v o l l e v e n ; beweging i s daar de hoofdk a r a k t e r i s t i e k . De tussenruimte gedraagt z i c h a l s een t o n e e l waar v o r - men i n v e r s c h i j n e n en verdwijnen, waar de omvorming p l a a t s v i n d t . H e t i s een t o n e e l waarop de t i j d l e e f t . Een i t i j d s r u i m t e ' waar de dingen die t e z i e n z i j n , warden herkend. Cm t e kunnen z i e n hoe Rembrandt een ets maakt, moet j e e i g e n l i j k zover met dat j e d a t geheimzinnige vak l e e r t d a t de c u l t u u r boven kwam d r i j v e n omdat we moesten k r i j g e n . Een vak d a t Rembrandt s e t t e r werd. H i j maakte de e t s k u n s t i n generaties l a n g alchemistische naturen vonden en z u l l e n vinden. De e t s k u n s t h e e f t v i e r lichamen, waar we o v e r moeten spreken. Het e e r s t e lichaam i s van metaal; Het tweede i s een v u u r - v l o e i s t o f lichaam; Het derde lichaam i s h e t lichaam van l i c h t - d o n k e r gewaarwordingen; Het v i e r d e en l a a t s t e lichaam i s d a t van de a f d r u k op p a p i e r, d e u i t - e i n d e l i j k e e t s , h e t obenbaringslichaam. Voor w i e n i e t weet wat etsen i s h e t volgende: j e neemt een gladde metaalplaat van enkele m i l l i m e t e r s d i k en met h e t formaat waarop j e werken w i l . J e t e k e n t met een s t a l e n naald l i j n e n op h e t oppervlak z o - dat braam ontstaan. Een andere methode i s de volgende: j e d e k t de hem meegaan d a t j e e t s e r wordt, nooit i s uitgevonden, maar i n verstand van l i c h t en donker uitkoos, waarmee h i j t r e n d - een k l a p z o z i c h t b a a r, d a t i n d i t v a k hun bevrediging 28. plaat a f met zwarte was waar j e i n t e k e n t zodat de metaalplaat weer zichtbaar w o r d t . J e l e g t de p l a a t i n een bak met s a l p e t e r z u u r, h e t zuur e t s t op de plaatsen waar i s getekend h e t metaal weg en zo o n t - staan e r i n de metaalplaat g r o e f j e s , v e r d i e p t e l i j n e n . A l l e s wordt nu afgespoeld en schoongepoetst en de metaalplaat wordt helemaal met zwarte i n k t ingesmeerd. Nadat d i t i s gebeurd, w o r d t e r v o o r z i c h t i g met een tampon o f s p a t e l , met kaasdoek en de muis van j e hand de o v e r t o l - l i g e i n k t afgehaald. E r z i t dan t e n s l o t t e a l l e e n nog i n k t i n de l i j n e n die g e ë t s t z i j n . De metaalplaat wordt nu overdekt met v o c h t i g e t s - papier, d o o r een pers gedraaid onder de d r u k van zware c y l i n d e r s en de afdruk i s k l a a r. Op h e t v e l p a p i e r s t a a t een i n k t a f d r u k van wat e r i n de p l a a t g e ë t s t s t a a t . H i e r n a kan de p l a a t w e l o f n i e t v e r d e r warden geëtst, warden i n g e i n k t en opnieuw worden a f g e d r u k t . Het e e r s t e lichaam: metaal. Niet een v e l p a p i e r waar l u c h t i g met k r i j t o p kan warden getekend, i s de s t a r t van een e t s , maar een t o c h t naar de koperslager om een p l a a t te h a l e n . Metaalarbeider worden, d a t i s de s t a r t : Rembrandt met een wijde mantel aan op weg naar h u i s met i n z i j n hand een dubbel geslagen stuk l i n n e n waarin h e t koper r u s t ; h e t l i n n e n d a t z i j n handen moet b e - schermen tegen i n k e r v i n g e n . Zo nu en dan moet e r even van hand worden gewisseld, want metaal i s zwaar. Thuisgekomen z u l l e n e e r s t de oppervlakten spiegelend g l a d gepoetst worden, v o o r d a t d e p l a t e n waar nog n i e t s op s t a a t i n de g r o t e b r u i n e houten k a s t worden opgeborgen. 's Avonds, b i j l a m p l i c h t , w o r d t h e t koper t e v o o r s c h i j n gehaald. Warm spiegelend rood weerkaatst h e t l i c h t i n de kamer en met een s t a l e n naald i n hout g e v a t , worden de e e r s t e dunne l i j n e n getrokken. E r i s geen penseel, geen k r i j t o f pen d i e z u l k e dunne l i j n e n kan maken. Rembrandt voorovergebogen, t e k e n t i n h e t metaal en a l s h i j even n i e t o p l e t , k i j k t h i j i n de s p i e g e l i n g en z i e t z i j n eigen kop. Maar ook h e t etsbeeld i s s p i e g e l i n g , want a l l e s wat i n h e t metaal wordt aangebracht zal s t r a k s op de a f d r u k s p i e g e l b e e l d i g v e r s c h i j n e n ( a f b . 9 . ) . Op de Geert Groote School i n Amsterdam was i n de bovenbouw een jongen die begon t e b e g r i j p e n wat etsen was. I e d e r e morgen kwam h i j t r o t s 29. z i j n p l a a t l a t e n z i e n : ' I k maak een l a n d k a a r t ' e n met een g l i m l a c h l i e t h i j z i e n hoe Nederland s p i e g e l b e e l d i g op de metaalplaat s t o n d . Maar h i j was nog n i e t e c h t van a l l e markten t h u i s . Na twee dagen kwam h i j weer l a n g s . De hoofdsteden van de p r o v i n c i e s hadden een s t i p en hun naam Leeuwarden, Groningen, maar . . . n i e t s p i e g e l b e e l d i g . H i j h e e f t e r een hele week aan gewerkt en t o e n stonden a l l e plaatsen met hun namen e r - op. De t e k s t e n waren k e u r i g , z e l e k e n wel gemaakt van d r u k l e t t e r s , maar h i j werd n i e t wakker. I k heb n i e t s tegen hem gezegd en op de dag dat de p r e n t k l a a r was, i n g e l n k t en afgeslagen, stonden we a l l e m a a l om de e t s p e r s . De andere kinderen u i t z i j n k l a s hadden ook nog steeds n i e t s g e z i e n . De i n g e I n k t e p l a a t met v o c h t i g p a p i e r l i e p onder de wals door. De a f d r u k werd e r afgehaald en de l e e r l i n g - e t s e r kreeg een p u r - per h o o f d , h i j w i s t a l s b i j ' m o k e r s l a g ' w a t h e t wezen van de etskunst i s : i n s c r i p t i e i n metaal; omkering v a n a f h e t e e r s t e moment. Het tweede lichaam: e t s e n . Hoe i s h e t m o g e l i j k d a t v l o e i s t o f metaal wegbrandt? Hoe kan vuur i n water z i t t e n ? En waarom moest t o t v o o r k o r t s a l p e t e r z u u r warden g e - maakt door de bliksem na t e doen? Etsen i s b i j een bak met z u u r staan en de e t s p l a a t d i e e r i n l i g t n i e t vergeten, aanvoelen hoe l a n g h i j ondergedompeld moet b l i j v e n . Hoelang h i j moet l i g g e n t o t de l i j n e n d i e z i j n getekend, d i e p genoeg z i j n u i t - gebeten. Z o nu en dan wordt de p l a a t u i t de bak gehaald en met water afgespoeld en v o e l j e met de etsnaald hoe d i e p de l i j n e n z i j n . D i t i s nauwelijks t e z i e n , h e t g a a t op de t a s t . Ging h e t b i j ' h e t metaal' om het g e w i c h t , d e ondoordringbaarheid, n u g a a t h e t om v u u r d a t metaal oplost, h e e l langzaam t o t r a g fi j n e l i j n e n , s n e l en warm t o t l i j n e n met eigen g r i l l i g h e i d . Rembrandt had z i j n z u u r h e t ' S t a r c k - w a t e r ' v a n ' A z i j n , Salarmoniacum, gemeen Zout ende Spaans-groen gemaeckts. 'Neemt 3 h a l f - p i n t j e n s A z i j n , 6 oncen Salarmoniack, 6 oncen gemeen Zout, 4 oncen Spaans-groen, o f a l l e s neer p r o p o r t i e , s t o o t h e t gene dat h a r t i s wel fi j n . Doet h e t dan a l l e s i n een eerde w e l verglaesde pot, d e c k t de p o t wel t o e , ende z e t z e op ' t Vu y r, ende l a a t h e t beestig d r i e o f viermaal opkoocken zonder meer. L a e t h e t Sterck-water 30. i n de gedeckte Pot koudt worden, e n g i e t h e t dan i n een glaese Vi e s , ende l a e t h e t een dagh, o f twee staen e e r d a t ghy h e t g e b r u i c k t . ' ( * 11. ) Ik heb nu de twee e e r s t e lichamen van de e t s k u n s t besproken, h e t metaal lichaam en h e t v l o e i s t o f lichaam d a t z a e t s t d a t i n de p l a a t zich een l i j n s t r u c t u u r v e r d i e p t . Deze l i j n s t r u c t u u r i s de grondslag voor d e a f d r u k . B i j h e t derde lichaam kom j e i n de l i c h t - d o n k e r gewaarwordingen. Wie nooit h e e f t g e ë t s t kan z i c h n i e t v o o r s t e l l e n wat v o o r gevoelens e r door j e heen t r e k k e n , wanneer j e een zwartgemaakte e t s p l a a t s 'schoons l a a t ' . Naarmate de e e r s t e i n k t l a a g weg wordt gehaald, l i c h t z o nu en dan de k o p e r k l e u r o p . Maar t e g e l i j k e r t i j d wordt door de i n k t d i e i n de geëtste l i j n e n z i t , v o o r h e t e e r s t z i c h t b a a r wat s t r a k s de a f d r u k gaat worden. H e t i s nog roodkoper en zwarte i n k t en h e t i s nog een gespiegeld b e e l d , maar wie de i n g e i n k t e Rembrandt-platen i n h e t Rembrandthuis ( * 1 2 . ) g a a t b e k i j k e n , kan z i c h m o g e l i j k v o o r s t e l l e n wat voor emotie h e t g e e f t , h e t g e ë t s t e beeld z i c h t b a a r t e z i e n werden. Rembrandt was z o gefascineerd d a t h i j h e t soms n i e t kon l a t e n met i n k t - a l s o f h i j aan h e t s c h i l d e r e n was - toevoegingen t e doen, d i e n i e t waren g e ë t s t . Het l a a t s t e lichaam i s de a f d r u k z e l f , een v o o r s t e l l i n g op p a p i e r. H i j komt t e v o o r s c h i j n door de d r u k van de p e r s waar k o p e r p l a a t , i n k t en papier doorheen warden gedraaid. We hebben de e t s p e r s a l s hulpmiddel nodig om zoveel d r u k t e kunnen veroorzaken, d a t h e t p a p i e r de i n k t u i t de ' v e r d i e p i n g e n ' v a n de p l a a t h a a l t , e n de i n k t z i c h aan h e t p a p i e r hecht. P l o t s e l i n g i s daar dan de a f d r u k , h e t u i t e i n d e l i j k e r e s u l t a a t . A l s openbaring gespiegeld en n i e t om aan t e r a k e n , want w i e aan d i t beeld i e t s a f o f t o e w i l voegen, moet weer t e r u g naar d i e andere d r i e l i c h a - men van v o o r de e t s p e r s : metaal, z u u r en zwarte i n k t . 31. Wat Rembrandt i n h e t alchemistische proces van de e t s k u n s t beleefde - het omgaan met de v e r s c h i l l e n d e lichamen van de e t s k u n s t om u i t e i n d e - l i j k l i c h t en donker t o t l e v e n t e brengen - werd gecompleteerd door z i j n l e v e n s e r v a r i n g . Tussen 1641 e n 1642 worden de e e r s t e schetsen voor de Honderd gulden p r e n t gemaakt. Rembrandt d o e t d a t aan de hand van mensen d i e h i j o p s t r a a t z i e t ; h i j i s dan 35 j a a r . Van 1640 t o t 1642 w e r k t h i j aan de Nachtwacht. I n 1649 i s de Honderd gulden p r e n t zover a l s we hem nu kennen. ' K l a a r ' i s h e t verkeerde woord. De p r e n t i s i n de ' v i e r d e s t a a t ' ( * 1 3 . ) d a t w i l zeggen de v i e r d e k e e r d a t de plaat door h e t h e l e proces i s gegaan i n een bevredigende ' v e r h o u - d i n g ' . Rembrandt schraapt de donkere accenten op de l i n k e r h e l f t e r - u i t . De p r e n t h e e f t nu een nieuw evenwicht. K i j k j e naar z i j n levensloop dan z i e j e d a t b i j h e t maken van de eerste schetsen Saskia s t e r f t ( 1 6 4 2 ) , e n d a t daarvoor a l d r i e kinderen z i j n overleden. H e t enige k i n d d a t nog l e e f t i s T i t u s (geboren 1641). Voor Rembrandt i s h e t i n deze j a r e n : l e v e n - dood; v e r s c h i j n e n - v e r - dwijnen; l i c h t en donker. Tot s l o t een samenvatting. Rembrandt k i e s t a l s thema voor de Honderd gulden p r e n t Mattheus 19. Toch i s de p r e n t geen i l l u s t r a t i e , want de beweegredenen van Rembrandt om deze p r e n t t e maken, s c h u i l e n i n h e t omgaan met l i c h t en donker en in h e t omgaan met een t e c h n i e k d i e d i t l i c h t donker z o d i c h t m o g e l i j k b i j d e aarde b r e n g t , d e e t s k u n s t . D a a r b i j g e b r u i k t Rembrandt een aant a l meetkundige s t r u c t u r e n - waaronder de c i r k e l d e l i n g - om z i c h wat b e t r e f t de p l a a t s van h e t beeld t e o r i ë n t e r e n . I n h e t etsen w e r k t h i j in de c o n f r o n t a t i e met h e t l i c h t en donker, w a a r b i j h i j ons ook l a a t zien, d a t h i j binnen d i t krachtenveld o v e r een g r o t e vrijheidsmarge beschikt. Met deze vrijheidsmarge c r e ë e r t h i j v o o r ons a l s k i j k e r s een tussenruimte waarin we zonder h e t t e merken nuances van l i c h t en donker opdoen, d i e weinigen op eigen k r a c h t i n de waarneming van de b u i - tenwereld o f i n h e t i n n e r l i j k e beleven kunnen oproepen. Zo h a a l t Rembrandt v o o r v e l e g e n e r a t i e s h e t v e n i j n u i t h e t z w a r t - w i t , u i t h e t l i c h t en donker. En w i e ook maar een b e e t j e k i j k t , kan z i c h daarin een ander mens l a t e n werden. 32. Op een dag werd i k opnieuw door Rembrandt v e r r a s t . Nadat i k de waarnamingsoefeningen aan de hand van de Honderd gulden p r e n t s t a p voor s t a p had ontwikkeld was de s i t u a t i e langzamerhand z o geworden d a t ook c o l - lega's werkten met deze p r e n t van Rembrandt en i k moest regelmatig naar h e t prentenkabinet om weer nieuwe f o t o ' s t e b e s t e l l e n . C o l l e g a ' s die i n h e t b u i t e n l a n d werken, gingen e r ook mee aan de gang, dus Rembrandt i n h e t Frans, D u i t s en Engels. De mensen waar we de oefening mee deden waren a l t i j d e n t h o u s i a s t , zowel v o o r de waarnemingsoefening als voor de Honderd gulden p r e n t . 'Kan i k haar kopen?' vroegen z e dan, o f ' i n wat v o o r boek s t a a t z i j ? ' Ook werden e r regelmatig f o t o ' s van de p r e n t achterover g e d r u k t . Op een dag ontmoette i k een c o l l e g a u i t een ander o r g a n i s a t i e a d v i e s - bureau, d i e tegen m i j z e i : ' I k doe nu z o ' n i n t e r e s s a n t e oefening met mensen, h e t i s een waarnemingsoefening en j e k u n t e r l a n g aan werken. H e t i s een oefening met een p r e n t van Rembrandt, d e Honderd gulden p r e n t . ' Op d a t moment was v o o r m i j d e c i r k e l r o n d , Rembrandt had z i j n eigen baan getrokken, h e t was n i e t meer m i j n oefening. 'Wie i s Rembrandt?' ' 0 , u bedoelt de man van d i e waarnemingsoefeningli Rob O t t e Amsterdam september 1972 j u l i 1993 NOTEN: * 1 . K . G . Boon Rembrandt, d e e t s e r. H e t v o l l e d i g e werk. H.J.W. B e c h t ' s u i t g e v e r s m i j N . V. Amsterdam. 33. * 2 . R u d o l f S t e i n e r Christian Rosenkreutz en h e t geheim van de r o z e n k r u i s e r s . U i t g e v e r i j Pentagon, Amsterdam. Hfdst. 1 . Wie z i j n de rozenkruisers? B e r l i j n , 1 4 maart 1907. * 3 . K . G . Boon . . . Voor Rembrandt waren de b i j b e l t e k s t e n geen a f z o n d e r l i j k e aansporingen t o t goede werken, waarvoor h e t u i t b e e l d e n van de zegening d e r kinderen z o d i k w i j l s werd m i s b r u i k t . H i j v e r h e e r - l i j k t e i n deze p r e n t de boodschap van C h r i s t u s i n haar meest algemene b e t e k e n i s . ' H e t i s daarom ook misschien j u i s t de g e - dachte van Hofstede de Groot t e v o l g e n , d i e i n twee a p o s t e l fi - guren herinneringen terugvond aan de t r e k k e n van Erasmus en Socrates. Tegenover de w e i f e l z u c h t van de Petrus-Socrates en h e t sceptisch t o e z i e n van de a p o s t e l met de t r e k k e n van Erasmus komt Christus' ontvangend en zegenend gebaar des t e t r i o m f a n t e l i j k e r u i t * 4 . K . H . d e Haas Over aantoonbaar meetkundig verband tussen formaat en compositie van s c h i l d e r i j e n . Verslag d e r voordrachten van leden van h e t Bataafse Genootschap der p r o e f o n d e r v i n d e l i j k e Wijsbegeerte, t e Rotterdam, 1920. KB Den Haag, 1356 A 1 9 . Band zebra 03000006542077. * 5 . A . J . Rehorst TORRENTIUS WL & J . Brusse N.V. Rotterdam, 1939. * 6 . D a n i e l van Bemmeien Das e r s t e Goetheanum a l s Menschheitsbau. Philosophisch-Anthroposofi scher Ve r l a g Goetheanum Dornach/Schweiz 1975. Horus 34. * 7 . Z i e * 2 . * 8 . E l i s a b e t h Mulder Zon, maan en s t e r r e n . Ast ronomie v o o r iedereen. U i t g e v e r i j C h r i s t o f o o r 1979. 35. We s t e l l e n ons nu een b o l v o o r. De d e fi n i t i e van de b o l i s , d a t ieder punt van h e t boloppervlak evenver v e r w i j d e r d i s van h e t bolmiddelpunt. D i e afstand h e e t de s t r a a l van de b o l , d e radius. H e t i s d u i d e l i j k , d a t we i e d e r p u n t op o f binnen d i e b o l met behulp van d r i e l o o d r e c h t op e l k a a r staande m i d d e l l i j n e n analytisch kunnen bepalen. H e t i s ook d u i d e l i j k , d a t de b o l g r o - t e r w o r d t , naarmate z i j n s t r a a l g r o e i t . Wordt d i e s t r a a l o n e i n - dig g r o o t , dan wordt ook de b o l o n e i n d i g g r o o t . H i j v e r d w i j n t dan a l s h e t ware i n de w e r e l d p e r i f e r i e . Wordt de s t r a a l k l e i n e r en k l e i n e r, dan v a l t de b o l weer i n z i j n middelpunt t e r u g . Stellen we ons de z o j u i s t beschreven b o l v o o r, dan hebben we de b o l en daarbuiten de r u i m t e , d i e n i e t t o t d i e b o l b e h o o r t . Deze, v a n u i t z i j n middelpunt door z i j n s t r a l e n - r a d i a a l - o n t - stane b o l noemt men de p o s i t i e v e b o l en g e e f t hem h e t voorteken A-. Nu kunnen we ons h e t ontstaan van een b o l ook anders v o o r - s t e l l e n . Men denke z i c h i n , d a t v a n u i t de w e r e l d p e r i f e r i e u i t a l l e r i c h t i n g e n met g e l i j k e s n e l h e i d vlakken z i c h z o bewegen, dat z e a l l e naar h e t z e l f d e punt t o e s t r e v e n , d a t , v a n u i t de w e r e l d p e r i f e r i e gezien, n a t u u r l i j k oneindig v e r weg i s . Deze vlakken omhullen een b o l , d i e uitgespaard i s . H e t i s de negat i e v e b o l en men g e e f t hem h e t voorteken - . Wordt deze b o l o n - eindig g r o o t , dan b e r e i k t h i j h e t o n e i n d i g v e r r e p u n t , waar de beweging van z i j n vormgevende vlakken heenstreefde en h i j houdt op, b o l t e z i j n . Houdt de beweging naar d a t oneindig v e r r e punt op, dan t r e k k e n de vlakken z i c h weer naar de w e r e l d p e r i f e r i e terug. * 9 . Z i e * 5 . 36. Stellen we ons deze b o l v o o r, dan behoort de gehele wereldruimte b i j deze b o l en a l l e e n de b o l z e l f i s ' l e e g ' . Deze b o l i s n i e t a n a l y t i s c h t e bepalen, omdat z i j n uitgangspunt de gehele w e r e l d p e r i f e r i e i s . Men noemt deze w e r e l d p e r i f e r i e i n de synthetische meetkunde h e t oneindig v e r r e v l a k . Iedereen kan d i t doordenken, ook a l weet h i j n i e t s v e r d e r van wiskunde a f . H e r h a a l t h i j d i t door-denken een t i j d l a n g , dan z a l h i j gaan ontdekken, d a t de p o s i t i e v e en de negatieve b o l - o f , zoals P l a t o h e t noemde: d e b o l van binnen en de b o l van b u i t e n - i n wezen, i n ' k w a l i t e i t ' d u s , h e e l v e r s c h i l l e n d z i j n . Wanneer men d a t , w a t men aan deze oefening b e l e e f t , n i e t k w a n t i t a t i e f , maar k w a l i t a t i e f probeert t e b e g r i j p e n , dan ontwikkelen z i c h de reële t e g e n s t e l l i n g e n tussen donker en l i c h t , tussen zwaartekracht en k r a c h t t o t o p r i c h t e n , tussen drukken en zuigen, j a u i t e i n d e l i j k tussen dood en l e v e n . * 9 . D r . W. M e i j e r De r o z e k r u i s e r s o f de v r i j d e n k e r s d e r 17e eeuw. Haarlem. De erven F. Bonn. 1916. UB Amsterdam 1348. 13.17. R* C . R. * 1 0 . Gary Schwartz Rembrandt z i j n l e v e n , z i j n s c h i l d e r i j e n . Maarssen, 1984. * 1 2 . Museum h e t Rembrandthuis. Jodebreestraat 4 - 6 , Amsterdam. ma. t / m z a . 10.00-17.00 u u r, z o . 13.00-17.00 u u r. * 1 3 . 4 e s t a a t gereproduceerd i n : Rembrandt. A l l e etsen op ware g r o o t t e afgebeeld. Gary Schwartz. Haarlem, De Haan. 37. Herdruk van de Fama F r a t e r n i t a t i s . In 1681 t e Regensburg. gevonden b i j K l o s s . v e r s o . 2429. * 11 . Abraham Bosse P a r i j s 1643. Nederlandse v e r t a l i n g u i t 1662, onder de t i t e l Tractaet i n wat manieren men op r o o t koper s n i j d e n o f t e etsen zal door de middel d e r stercke-wateren, ende harde- en zachtevernissen, o f t e gronde. Uitgegeven door Jacob van Meurs t e Amsterdam.