NPI archives

npi_-_lievegoed_-_school_en_maatschappij.pdf

NS7F - AT I J UT V O O R O R G A N i S A - n E . o N T I m i ( K E L J N G - Postbus2 9 T e L 0 0 4 4 I n l e i d i n g d o o r B . C . J . L i e v e g o e d op 9 f e b r u a r i 1978 SCHOOL EN MAATSCHAPPIJ 6175.821 EL/LG I k s p r e e k t o t u o v e r s c h o o l e n m a a t s c h a p p i j . D a t b e t e k e n t , d a t i k meer problemen z a l opwerpen, d a n h a r d e antwoorden geven. De b o v e n g e s t e l d e v r a a g w o r d t meest g e s t e l d v a n u i t d e z o g e - naamde e i s e n v a n d e m a a t s c h a p p i j . H i e r k o m t a l h e t e e r s t e g r o t e v r a a g t e k e n : Wa t z i j n d e e i s e n v a n d e m a a t s c h a p p i j ? Wie b e p a a l t z e e n v o o r w e l k e m a a t s c h a p p i j z i j n z i j d a n bedoeld? Goed, m e e s t a l w o r d t daarmee b e d o e l d e e n a a n t a l c o g n i t i e v e e n t e c h n i s c h e v a a r d i g h e d e n e n i n h o u d e n . Deze l a a t s t e k u n n e n v e r t a a l d worden i n e i s e n p a k k e t t e n , d i e weer i n l e e r s t o f p r o g r a m m a y s omgezet kunnen w o r d e n . H i e r o v e r z o u n o g e n i g e communis o p i n i o kunnen b e s t a a n b i j s t a b i e l e beroepsvormen e n s t a t i s c h e maatschappijvormen. Maar o n z e m a a t s c h a p p i j b e v i n d t z i c h i n e e n p r o c e s v a n e s s e n t i g l e e n r a p i d e v e r a n d e r i n g ; z i j v o r m t w a t d e E n g e l s e s o c i o l o o g T r i s t h e e f t genoemd e e n “ t u r b u l e n t v e l d ” . E n beroepen komen e n v e r d w i j n e n , z o w e l k w a n t i t a t i e f a l s w a t inhoud b e t r e f t . D a a r n a a s t h e e f t h e t p r o b l e e m v a n d e w e r k e - l o o s h e i d e n s p e c i a a l v a n d e j e u g d w e r k e l o o s h e i d v o o r a l l e niveaus v a n o p l e i d i n g e n e e n g e h e e l n i e u w probleem g e s c h a - pen; a f g e z i e n n o g v a n h e t f e i t , d a t v o o r v e l e j o n g e r e n de s t u d i e e n o p l e i d i n g v a n h u n keuze v e r s p e r d b l i j k t t e z i j n . Van Wegberg, d e v o o r z i t t e r v a n d e K a t h o l i e k e O n d e r w i j z e r s Ver e n i g i n g , h e e f t n o g o n l a n g s h i e r o p gewezen: “ N u h e t u i t z i c h t o p w e r k e l o o s h e i d langzamerhand gemeengoed d r e i g t t e worden, w o r d t h e t e e n d u r e p l i c h t v a n d e s c h o o l , n a t e denken o v e r d e m a n i e r waarop i n h e t o n d e r w i j s h e t p r o b l e e m van h e t n i e t kunnen werken e n h e t v r a a g s t u k v a n e e n z i n - v o l l e v r i j e t i j d s b e s t e d i n g aangepakt kunnen worden Wordt h e t n i e t t i j d , d a t men z i c h a f v r a a g t , h o e d e b e l e - v i n g e n v e r d i e p i n g v a n d e m e n s e l i j k e w a a r d i g h e i d b e v o r d e r d kunnen worden?” A l s g e v o l g v a n a l d e z e onzekerheden z u l - l e n t e n d e l e r a d i c a l e , n i e u w e o n d e r w i j s d o e l s t e l l i n g e n nodig z i j n . De v r a a g moet d a n g e s t e l d w o r d e n : “Waarvoor voeden w i j o p ? ” a) Een e e r s t e a n t w o o r d k a n a l gevonden worden b i j H e r a c l i t u s v a n Ephese: “Opvoeden i s n i e t e e n emmer v u l l e n , m a a r e e n h a a r d v u u r o n t s t e k e n . ” I n moderne woorden: Opvoeden b e t e k e n t h e t m o t i v e r e n t o t e e n l e v e n s l a n g p r o c e s v a n l e r e n . b) Een tweede a n t w o o r d v i n d e n w i j , wanneer w i j d e mensel i j k e b i o g r a fi e s p l i t s e n i n e e n u i t e r l i j k e e n e e n i n n e r l i j k e b i o g r a fi e . 2 De u i t e r l i j k e b i o g r a fi e omvat d e m a a t s c h a p p e l i j k e c a r r i è r e van e e n p e r s o o n , d e i n n e r l i j k e b i o g r a fi e d e b e l e v i n g v a n z i c h z e l f i n h e t f u n c t i o n e r e n a l s mens i n d e s a m e n l e v i n g . In m i j n p r a k t i j k a l s p s y c h i a t e r e n p s y c h o t h e r a p e u t , h e b i k mensen o n t m o e t d i e o p m i j n s p r e e k u u r kwamen, m e t e e n g r o t e naam e n s u c c e s v o l l e c a r r i è r e e n d i e h e t g e s p r e k b e - gonnen m e t d e w o o r d e n : “ U i t e r l i j k i s m i j n l e v e n e e n s u c c e s , i n n e r l i j k i s h e t e e n g r o t e p u i n h o o p . M i j n h u w e l i j k i s a l l a n g k a p o t , m e t m i j n k i n d e r e n h e b i k geen c o n t a c t , i k heb geen e n k e l e v r i e n d , d i e i k z o u d u r v e n v e r t e l l e n w a t i k nu g a u i t s p r e k e n . ” I k h e b g e l u k k i g o o k meerdere malen h e t omgekeerde b e l e e f d . Mensen m e t e e n , n a a r h e t n i v e a u v a n h u n o p l e i d i n g “ m i s l u k t e ” c a r r i è r e , d i e e c h t e r e e n l e v e n s v o r m e n l e v e n s i n h o u d hadden gevonden, d i e h e n t o t s p r i n g l e v e n d e , g e l u k k i g e mensen m a a k t e . Velen o o k w e t e n e e n e v e n w i c h t t e v i n d e n t u s s e n h u n u i t e r - l i j k e e n i n n e r l i j k e b i o g r a fi e . I k z o u b i j n a zeggen, o n - danks h e t d o o r h e n g e n o t e n o n d e r w i j s ! Wa n t i n h o u d e n m e t h o - d i e k v a n h e t o n d e r w i j s i s , z e l f s i n toenemende m a t e , g e - r i c h t o p l a t e r e u i t e r l i j k e b i o g r a fi e . D i t a l l e s ondanks l i p p e n d i e n s t a a n s o c i a l e e n c r e a t i e v e v o r m i n g . Men l e z e h i e r o v e r s l e c h t s h e t a r t i k e l v a n T h . Hoogbergen: “ O n d e r - w i j s i n beeldende e n muzische v a k k e n ” Ook d e b i j d e e e r s t e k e n n i s m a k i n g met d e s t r a t e - g i e v a n h e t ' m a s t e r y - l e a r n i n g ' opgeroepen h o o p , v e r d w i j n t w e e r a l s men b e m e r k t , d a t d e z e w e e r u i t s l u i t e n d c o g n i t i e f l e r e n omvat e n d o o r a a n b i e d i n g v a n v o o r g e s t r u c t u - reerde u n i f o r m e l e e r s t o f , m e t k o r t l o p e n d e c o n t r o l e , d e l e e r l i n g e n i n d e g e l e g e n h e i d s t e l t i n d i v i d u e l e a c h t e r s t a n - den i n t e h a l e n e n b i j t e b l i j v e n . D a a r i s o p z i c h z e l f n i e t s t e g e n , m a a r h e t i s w e e r d e z e l f d e r e d u c t i e v a n h e t opvoedingsproces d a t w i j a l l a n g k e n n e n . Onlangs v r o e g e e n g r o e p v a n e e n 5 0 - t a l s c h o o l a r t s e n m i j , t o t h e n t e s p r e k e n o v e r d e i n v l o e d v a n v r o e g t i j d i g e i n t e l l e c t u e l e b e l a s t i n g v a n k l e u t e r s o p h u n v e r d e r e o n t - w i k k e l i n g s p r o c e s . Z i j hadden unaniem d e o v e r t u i g i n g g e - kregen, d a t d a t n a d e l i g v o o r d e k i n d e r e n w a s . Maar z i j kregen t e g e n o v e r d e pedagogische d o c t o r a n d i geen v o e t a a n de g r o n d , o m d a t z i j d e z e e r v a r i n g n i e t “ h a r d ” konden maken. Hun v r a a g w a s : “ K u n t u o n s e e n weg w i j z e n om onze e r v a - r i n g ” h a r d “ t e Maken?” Wa t i s “ h a r d maken” v a n pedagogische e r v a r i n g ? “ H a r d ” i s t e g e n w o o r d i g e e n u i t s p r a a k geworden a l s d e z e d o o r e x p e r i m e n t e e l o n d e r z o e k i n l a b o r a t o r i u m - s t i j l , v a n e e n b e p e r k t a a n t a l v a r i a b e l e n b i n n e n e e n k o r t e t i j d s d u u r a a n n e m e l i j k gemaakt i s ( w a t d a n b e w i j z e n genoemd w o r d t ) . Maar d e problemen v a n d e i n n e r l i j k e b i o g r a fi e z i j n p e r d e fi n i t i e v a n z e e r l a n g e t i j d s d u u r , d e v a r i a b e l e n z é . & • g r o o t , d e l van h e t n a t u u r w e t e n s c h a p p e l i j k e l a b o r a t o r i u m o n d e r z o e k k u n - nen v o o r d e m e n s e l i j k e l e v e n s l o o p s l e c h t s gereduceerde problemen s t e l l e n , b i n n e n e e n gereduceerd mensbeeld. I k h e b m i j n c o l l e g a ' s s c h o o l a r t s e n moeten zeggen, d a t hun p r o b l e e m s t e l l i n g z i c h a a n hardmakend onderzoek o n t - t r o k e n d u s v o o r “ d e ” wetenschap n i e t b e s t a a t . Wil men d o o r l a n g l o p e n d l o n g i t u d i n a a l o n d e r z o e k a n t w o o r d hebben o p complexe opvoedingsvragen e n á l l e o p v o e d i n g s - vragen z i j n c o m p l e x , d a n z a l men d e methode moeten v o l g e n van d e t e r u g b l i k i n h e t l e v e n v a n volwassenen i n v e r - s c h i l l e n d e l e v e n s f a s e n . Dan k o m t é . g n z i j d i g , r e d u c t i o n i s - t i s c h o n d e r w i j s t e v o o r s c h i j n i n symptomen a l s i n n e r l i j k e l e e g t e , g e e n t o e k o m s t z i e n , v e r v r e e m d i n g e n eenzaamheid. Met k o r t l o p e n d o n d e r z o e k k a n men v a s t s t e l l e n o f d e e n e o f a n d e r e w i j z e v a n l e e r s t o f o r d e n i n g e n l e e r s t o f a a n b i e - d i n g t o t b e t e r e r e s u l t a t e n v a n “ b e h e e r s i n g ” v o e r t . Wa t deze z e l f d e e f fi c i ë n t e l e e r m e t h o d e n e n l e e r i n h o u d e n v o o r langlopend e f f e c t hebben, v a a k z e l f s n a 3 0 t o t 4 0 j a a r , wordt o o k z o v e e l l a t e r p a s z i c h t b a a r . In h e t l e v e n h e e f t d e mens v e r s c h i l l e n d e v e r h o u d i n g e n t o t z i j n medemensen. In z i j n b e r o e p o n t m o e t h i j w e r k g e n o t e n . I n h e t w e r k h e e f t h i j z i j n c o g n i t i e v e e n p r a k t i s c h e v a a r d i g h e d e n n o d i g , d i e h i j t i j d e n s z i j n o p l e i d i n g s j a r e n g e l e e r d h e e f t . D a a r n a a s t ontmoet h i j i n z i j n w e r k è n d a a r b u i t e n l o t g e n o t e n ; mensen waarmee h i j i n s o c i a a l c o n t a c t s t a a t , i n v e r s c h i l l e n d e samenlevingsvormen. M e t h e n z a l h i j moeten kunnen omgaan op e e n v o o r b e i d e p a r t i j e n b e v r e d i g e n d e w i j z e . Te n s l o t t e o n t m o e t h i j mensen m e t w i e h i j t e zamen v e r a n t - woording d r a a g t , h i j z a l d a t moeten w i l l e n e n k u n n e n . Daarvoor z a l h i j o . a . i n i t i a t i e f e n c r e a t i v i t e i t o p v e l e gebieden moeten o n t p l o o i e n e n d i e k r a c h t o n t w i k k e l e n , d i e de E n g e l s e n ' c i v i l c o u r a g e ' noemen, moed om v o o r j e mening t e s t a a n , z o n d e r f a n a t i e k t e w o r d e n . Reeds i n d e v i j f t i g e r j a r e n h e e f t h e t K o n i n k l i j k I n s t i t u u t voor I n g e n i e u r s , e e n onderzoek gedaan n a a r h e t w e r k , d a t i n g e n i e u r s d e d e n , 1 0 j a a r n a h u n a f s t u d e r e n . S l e c h t s 20% was b e z i g m e t w e r k , w a a r v o o r z i j h u n l a n g j a r i g e v a k o p l e i - ding g e b r u i k t e n ; 80% was werkzaam i n algemeen l e i d i n g g e v e n d e f u n c t i e s , w a a r v o o r z i j g e e n e n k e l e o p l e i d i n g gehad h a d d e n . In d i e 1 0 j a r e n was b i j d e v e l e honderden a f g e s t u d e e r d e n , nog n o o i t iemand o n t s l a g e n omdat h i j z i j n t e c h n i s c h e z a k e n n i e t k e n d e , m a a r v e l e malen omdat d e b e t r e f f e n d e n n i e t met mensen konden samenwerken. D i t onderzoek h e e f t e r t o e g e l e i d , d a t e r s o c i a l e w e t e n - schappen i n h e t v a k k e n p a k k e t v a n d e i n g e n i e u r s s t u d i e werd opgenomen, o n d e r v o o r w a a r d e , d a t d e z e 5% d e t o t a l e s t u d i e - i n s p a n n i n g n i e t zouden o v e r s c h r i j d e n . D a a r n a a s t z i j n nieuwe s p e c i a l i s a t i e s o n t s t a a n i n h e t l e r e n h a n t e r e n van s o c i a l e p r o b l e m e n , d e zogenaamde management-opleidingen. Wij kennen e e n p a r a l l e l p r o b l e e m i n h e t s e c u n d a i r e o n d e r - w i j s b i j d e i n v o e r i n g v a n beeldende e n muzische v a k k e n . Een w e r k e l i j k pedagogisch programma h e e f t w e i n i g a a n enkele u r e n beeldende v a k k e n i n e e n programma, d a t v a n 6 t o t 1 8 j a a r o p c o g n i t i e v e p r e s t a t i e s i s g e r i c h t . E r gebeurt p a s w a t , i n d i e n h e t g e h e l e o n d e r w i j s d o o r t r o k k e n i s v a n k u n s t z i n n i g - c r e a t i e v e s t o f b e h a n d e l i n g . D a t z o u een r e v o l u t i e v a n d e g e h e l e d i d a c t i e k e n m e t h o d i e k b e t e k e - nen, d i e b i j pedagogische academies e n d e l e r a a r o p l e i d i n g e n zou moeten b e g i n n e n e n d u s z e e r l a n g z a l d u r e n . Maar e c h t e o n t w i k k e l i n g v a n e e n g r o t e g r o e p d u u r t n u eenmaal e r g l a n g . Wil men b i j d e j e u g d e e n r i j k i n n e r l i j k l e r e n e n c r e a t i v i - t e i t o n t w i k k e l e n , d a n z a l men d i e z e l f moeten b e z i t t e n . De mens i s w e r k - , l o t - e n v e r a n t w o o r d i n g s g e n o o t m e t z i j n medemensen. De s c h o o l b e p e r k t z i c h t o t e e n d e e l v a n d e v o o r b e r e i d i n g t o t werkgenoot e n w e l d e s t e b e p e r k t e r n a a r - mate h e t l e e r p r o c e s r a t i o n e l e r v e r l o o p t . Ook d e v o o r h a a s t a l l e n t e v r o e g e k e u z e v a n d e v a k k e n p a k - k e t t e n , v e r n a u w t d e k e u z e v a n d e t o e k o m s t i g e w e r k m o g e l i j k - h e i d . I s e r n a a s t e e n vernauwend vakkengebied o o k e e n v e r - wijdend p e r s p e c t i e f denkbaar? Zou e e n o n d e r w i j s d o e l s t e l l i n g , d i e e e n z o g r o o t m o g e l i j k e w a a i e r v a n kennismaking a a n - b i e d t , w a a r i n s o c i a l e v a a r d i g h e d e n e n c r e a t i e v e v a a r d i g - heden e v e n b e l a n g r i j k z i j n a l s c o g n i t i e v e v a a r d i g h e d e n , ondenkbaar z i j n ? I k z i e i n gedachten r e e d s menige v a k - l e r a a r r i l l e n a l s i k d i t u i t s p r e e k . M i j n e r v a r i n g met d e g r o e i n a a r v o l w a s s e n h e i d t i j d e n s e e n propaedeutisch j a a r , n a b e p e r k t e eindexamens, b e w i j s t m i j , dat i n d a t e n e j a a r z e e r v e e l b e r e i k t k a n w o r d e n . I k h e b u e e n a a n t a l v r a g e n e n problemen v o o r g e l e g d , d i e o p t r e d e n zodra men d e s c h o o l e n d e m a a t s c h a p p i j i n é d n adem n o e m t . Het k o m t e r o p n e e r, d a t o n s o n d e r w i j s i n toenemende mate r e d u c t i o n i s t i s c h i s , z o w e l w a t b e t r e f t d e s t e e d s meer g e - preformeerde l e e r s t o f , d i e t o t u n i f o r m e l e e r s t o f w o r d t voor g r o t e g r o e p e n l e e r l i n g e n , a l s o o k w a t b e t r e f t c o n t r o l e op d e l e e r s t o f b e h e e r s i n g d o o r h e t systeem v a n d e m u l t i p l e choice t o e t s e n ; w a a r o n d e r h e t v a a n v a n r e c h t v a a r d i g h e i d door g e l i j k h e i d v o o r a l l e n , h i e r e e n nieuwe r e d u c t i e e n een nieuwe o n g e l i j k h e i d v a n kansen i n g e v o e r d w o r d t . De m a a t s c h a p p i j v r a a g t om mensen, w a a r b i j e e n h a a r d v u u r o n t s t o k e n i s . D i e b e r e i d z i j n om t e b l i j v e n l e r e n e n z i c h t e b l i j v e n o n t w i k k e l e n . De m a a t s c h a p p i j v r a a g t n a a r mensen m e t e e n r i j k i n n e r l i j k l e v e n e n met moed v o o r e e n open t o e k o m s t . L e e r s t o f b e h e e r s i n g i s d a a r v a n s l e c h t s e e n k l e i n o n d e r d e e l , o n m i s b a a r, m a a r dódend v o o r d e i n n e r l i j k e b i o g r a fi e , a l s d e z e 98% v a n h e t o n d e r w i j s b e t e k e n t . Reeds v o o r d e g e n e r a t i e s d i e n u v a n d e s e c u n d a i r e s c h o l e n komen g e l d t , d a t z i j g e h e e l nieuweHperoepen z u l l e n moeten cregren om n i e t w e r k e l o o s t e z i j n . Nieuwe b e r o e p e n , o o k i n h e t o n d e r w i j s , w a a r i n werken è n ' l e v e n i n e v e n w i c h t z i j n e n w a a r b i j men g e m o t i v e e r d i s o m d e e i g e n c r e a t i e a l l e e n o f m e t a n d e r e n t o t b l i j v e n d e o n t w i k k e l i n g t e b r e n g e n . Het g r o t e p r o b l e e m v o o r d e h u i d i g e ' p e d a g o g e n i s : h o e z i j z e l f i n o n t w i k k e l i n g b l i j v e n , een r i j k i n n e r l i j k l e v e n o n t w i k k e l e n ; h o e z i j z o d a n i g i n d e z e t u r b u l e n t e m a a t s c h a p p i j 5. kunnen s t a a n , d a t d e l e e r l i n g e n b e l e v e n , d a t z i j m e t t o t a l e mensen t e maken hebben d i e m e t h u n e i g e n v a k g e - bied b l i j v e n w o r s t e l e n . H i e r w o r d t b e p a a l d e l i j k n i e t gewezen o p w a t men w e l “ m a a t - s c h a p p e l i j k engagement” noemt e n d a t b e s t a a t u i t h e t f a n a - t i e k a n d e r e n w i l l e n o p l e g g e n v a n e i g e n u t o p i e ë n . Het r e s p e c t v o o r d e p e r s o o n l i j k h e i d v a n d e l e e r l i n g e i s t van o n s , d a t w i j v e l e a s p e c t e n v a n wetenschap e n samenl e v i n g b e w u s t maken e n d e l e e r l i n g aanmoedigen om e e n eigen keuze t e z o e k e n . D a t v r a a g t i n d e e e r s t e p l a a t s volwassenheid v a n d e l e r a r e n . Problemen v a n o n d e r w i j s o r - g a n i s a t i e s e n v a k d i d a c t i e k z i j n n i e t z o n d e r b e l a n g , z i j worden r e e d s v o l d o e n d e b e l i c h t . A l s t e g e n w i c h t mag gewezen worden o p e e n o n d e r - o n t w i k k e l d d e e l v a n h e t s e c u n d a i r e o n d e r w i j s . Daaraan t e mogen meewerken, b r e n g t w e e r warmte en enthousiasme i n h e t s t r e v e n d e n i e u w e g e n e r a t i e s v o o r t e b e r e i d e n o p e e n e i g e n p l a a t s i n e e n t u r b u l e n t s o c i a a l v e l d . I k v a t m i j n b e t o o g i n e n k e l e s t e l l i n g e n e n a a n b e v e l i n g e n samen: Een eeuw v a n , c u l t u u r - t e c h n i e k e n h e e f t Van a f w i s s e l e n d e landschappen met e e n e v e n w i c h t v a n fl o r a e n f a u n a , e f fi c i ë n t e c u l t u u r s t e p p e n gemaakt, d o o r k r u i s t d o o r k a a r s - r e c h t e b e t o n n e n g o t e n , w a a r z i c h e e n s i n e f fi c i ë n t e beken bevonden. De b i j w e r k i n g e n v a n m o n o - c u l t u r e n werden weer t e c h n o l o - g i s c h b e s t r e d e n m e t h e t s p u i t e n v a n v e r g i f t e n . Wie a a n d a t c u l t u u r - t e c h n i s c h e denken t w i j f e l d e , w e r d t o t v i j a n d v a n d e mensheid v e r k l a a r d . E n b o e k , v a n R a c h e l o v e r “ T h e s i l e n t s p r i n g ” , b r a c h t e e n e c o l o g i s c h denken o p g a n g , d a t maakt d a t w i j i n d e l a a t s t e 10 j a r e n o n s t e c h n i s c h kunnen hebben g e r i c h t o p h e t s c h e p - pen v a n e c o l o g i s c h e e v e n w i c h t e n e n e e n weg hebben i n g e s l a - gen, d i e r e e d s t o t h e t h e r s t e l v a n h e t w a t e r e n z . g e v o e r d h e e f t . H e t moment i s gekOmen, d a t e e n s o o r t g e l i j k p r o c e s i n h e t o n d e r w i j s p l a a t s v i n d t . Onze knappe o n d e r w i j s t e c h n o l o g i e e n o n d e r w i j s o r g a n i s a t i e i s b e z i g o n s o n d e r w i j s t e “ v e r s t e p p e n ” e n t o t m o n o - c u l t u r e n t e v e r a r m e n . D i t a l l e s ondanks d e u i t d r u k k e l i j k e b e w e r i n g van d i e z e l f d e o n d e r w i j s t e c h n o l o g i e , d a t z i j j u i s t d e v r i j h e i d e n d e d i f f e r e n t i a t i e v a n h e t o n d e r w i j s v o o r s t a a t , want d e z e s p e e l t z i c h a f b i n n e n h e t d o o r h u n t e c h n i e k a f g e p e r k t e k o r t l o p e n d e e f f e c t i v i t e i t s d e n k e n . Factoren d i e b u i t e n h e t model v a n onze h u i d i g e b e m o e i i n g v a l l e n , moeten w e e r h u n p l a a t s k r i j g e n . De e i s t o t e v e n w i c h t t u s s e n u i t e r l i j k e e n i n n e r l i j k e b i o - g r a fi e , m a a k t e e n nieuwe o n d e r w i j s - e c o l o g i e n o d i g . Wij hebben e e n u i t g e b r e i d e wetenschap o n t w i k k e l d o v e r d e oorzaken v a n f r u s t r a t i e s , w i j w e t e n v r i j w e l n i e t s o v e r d e o p v o e d i n g s f a c t o r e n d i e moed, b l i j h e i d , z e l f v e r t r o u w e n e n echte b e l a n g s t e l l i n g v o o r d e medemens wekken, n i e t a l l e e n op h e t moment z e l f , m a a r o v e r 2 0 e n 3 0 j a r e n i De h u i d i g e a d o l e s c e n t e n l o p e n warm, z o d r a een p r o b l e e m morele a s p e c t e n h e e f t . Waar s p e e l t d e m o r a l i t e i t i n o n z e o n d e r w i j s t e c h n o l o g i e e e n r o l ? O n d e r w i j s e c o l o g i e b e t e k e n t een e v e n w i c h t t u s s e n b e h e e r s i n g v a n i n h o u d e n t e c h n i e k e n èn v a n h e t wekken v a n e c h t e i n t e r e s s e i n w e r e l d e n mensen en v o o r a l e e n nieuwe m o r a l i t e i t d i e d e w i l w e k t z i c h i n t e z e t t e n v o o r d e m e n s e l i j k e w a a r d i g h e i d . W i e d e z e f a c t o - ren b u i t e n z i j n opvoedingsmodel z e t , v e r s t o o r t h e t e c o l o - gische e v e n w i c h t b i n n e n d e o p g r o e i e n d e g e n e r a t i e s e n d a a r - mee d e v e r h o u d i n g v a n s c h o o l e n m a a t s c h a p p i j . Het z a l u d u i d e l i j k z i j n , d a t i k m e t d e z e woorden n i e t p l e i t v o o r m a r g i n a l e v e r b e t e r i n g e n , m a a r v o o r f u n d a m e n t e l e h e r o r i g n t a t i e .